देशोदेशीचा माहितीकोश

जगात अफगाणिस्तान व अल्बेनिया पासून ते झांबिया आणि झिंबाब्वे पर्यंत अनेकविध देश आहेत. ह्या सर्व देशांची अतिशय बारीक सारीक माहिती अमेरिकेचे हेरखाते आपल्या सी.आय.ए. ह्या गुप्तहेर संघटनेच्या माध्यमातून गोळा करीत असते. ही गोळा केलेली माहिती दर पंधरा दिवसांनी तपासून अद्ययावत ठेवण्याची व्यवस्था सी.आय.ए. कडे आहे. वेगवेगळ्या देशांची इतकी अद्ययावत माहिती गोळा करणारी यंत्रणा जगात दुसरी नसावी. सामान्यतः एखादे हेरखाते जेव्हा अशी माहिती गोळा करते तेव्हा त्याबद्दल पूर्णपणे गुप्तता पाळण्यात येते. पण अमेरिकेच्या सी.आय.ए. चे वैशिष्ट्य हे की गोळा केलेल्या माहितीतील फार मोठा भाग ते जगाच्या माहितीसाठी मोफत खुला करतात. दर वर्षी सी.आय.ए. 'दि वर्ल्ड फॅक्टबुक' ह्या नावाचा एक भला मोठा ग्रंथच पुस्तक रूपाने प्रकाशित करते. गेली दहा वर्षे तर हा ग्रंथ जगासाठी इंटरनेटवर उपलब्ध करण्यांत येत आहे. आज त्याबद्दल 'एंटर' मध्ये लिहिण्याचे कारण म्हणजे हा देशोदेशीचा विशाल माहितीकोश तुम्हीही इंटरनेटवर पाहू शकता, वाचू शकता, त्या माहितीचा संदर्भासाठी उपयोग करू शकता. सी.आय.ए. सारखी जागतिक स्तरावरील आणि अमेरिकन सरकारच्या अधिपत्याखाली अधिकृतपणे काम करणारी संस्था जेव्हा अशी माहिती उपलब्ध करते, तेव्हा तिच्या विश्वासार्हतेबद्दल शंका बाळगण्याचे कारण नसते. इंटरनेटवर ही माहिती पाहण्यासाठीचा वेबपत्ता आहे - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
दि वर्ल्ड फॅक्टबुक मध्ये १९४ स्वतंत्र देशांची अत्यंत सविस्तर अशी माहिती आहे. त्या व्यतिरिक्त तैवानसारखा अमेरिकेने अद्यापि मान्यता न दिलेला प्रदेश, वा ऑस्ट्रेलिया, ब्रिटन सारख्या खंडांतील काही प्रदेश वा बेटे वगैरेंची भर त्यात घातल्यास जगातील एकूण २६६ भौगोलिक क्षेत्रघटकांची माहिती ह्या कोशात आपल्याला मिळते.

माहितीचे स्वरूप 

एखाद्या देशाची सविस्तर माहिती हा कोश देतो म्हणजे नेमकी कोणती माहिती त्यात आपल्याला मिळते हे समजून घेणे आवश्यक आहे. आपण त्यासाठी आपल्याच देशाचे उदाहरण घेऊ. भारताची माहिती देणार्‍या पानावर जेव्हा आपण येतो तेव्हा सर्वांत वर एक सूचना आपल्याला वाचायला मिळते. 'This page was last updated on 19 June 2008' हे वाक्य पाहिल्यानंतर आपल्या लक्षात येते की कोणतेही छापिल पुस्तक आपल्याला इतकी अद्ययावत माहिती उपलब्ध करू शकणार नाही. कारण छापिल पुस्तकातील माहिती कंपोज आणि प्रुफरीड करून पुढे ती छापली जाऊन जेव्हा आपल्यापुढे येते तेव्हा ती किमान महिना दोन महिने तरी जुनी झालेली असते. ते पुस्तक छापल्यानंतर त्याच्या प्रती संपेपर्यंत पुढील आवृत्ती येत नसल्याने छापिल पुस्तकांतील माहिती जुनी जुनी होत जाते. 'दि वर्ल्ड फॅक्टबुक' इंटरनेटवर दर पंधरा दिवसांनी अपडेट होत असल्याने माहितीच्या अद्ययावततेच्या स्पर्धेत ते छापिल पुस्तकाला शर्यतीत खूपच मागे टाकते. ह्या कारणामुळेच जगभरातील लाखो अभ्यासकांसाठी हे फॅक्टबुक म्हणजे एक दैनंदिन संदर्भासाठीचा ग्रंथ झालेला आहे.

आपण पुन्हा भारताच्या पानावर येऊ. भारताविषयीच्या माहितीचे पान आपण आपल्या प्रिंटरवर छापायचे ठरवले तर तो मजकूर ए-४ आकाराची एकूण १६ पाने व्यापतो. म्हणजेच भारतासारख्या एकूण २६६ भौगोलिक क्षेत्रघटकांची माहिती देण्यासाठी हे हँडबुक ३००० हून अधिक पानांचा मजकूर आपल्यापुढे उपलब्ध करते. भारताच्या पानावर सर्वात वर आपला तिरंगा झेंडा आणि भारताचा नकाशा आहे. त्यानंतर भारत देशाची एकूण ऐतिहासिक पार्श्वभूमी थोडक्यात, पण आर्य - द्रविड ते मौर्य काळापर्यंत आणि पुढे इंग्रजांचा अंमल, स्वातंत्र्य चळवळ असे टप्पे घेत आजच्या काळापर्यंत दिलेली आपल्याला दिसते. ही थोडक्यात पार्श्वभूमी संपली की पुढे आपल्यावर माहितीचा एक जबरदस्त धबधबा कोसळू लागतो. भारताचे जमिनी व सामुद्रिक क्षेत्रफळ, सीमारेषांची किलोमीटरमधील लांबी (उदाहरणार्थ चीनची सीमा ३३८० कि.मी., पाकिस्तानची २९१२ कि.मी., नेपाळची १६९० कि.मी. वगैरे), शेती व बिगर शेती जमिनीचे क्षेत्रफळ हे तपशील प्रथम येतात. मग लोकसंख्येचे आकडे दिसू लागतात. त्यात एकूण लोकसंख्या, त्यात स्त्रिया किती, पुरूष किती, ज्येष्ठ नागरिकांचे प्रमाण किती, जन्म-मृ्त्यूचा दर किती वगैरे माहिती नेमकी दिलेली दिसते. पुढे भारतातल्या एडस आणि एच.आय.व्ही. बाधितांचे आकडेही असतात. धर्माच्या निकषावर लोकसंख्येचे प्रमाण (हिंदू ८०.५%, मुस्लीम १३.४%, ख्रिस्ती २.३%, शीख १.९% वगैरे) देणारी टक्केवारी पुढे येते. कोणत्या भाषा बोलल्या जातात, साक्षरता किती आहे हा आणखी सविस्तर तपशीलही नोंदलेला दिसतो. एवढं झाल्यावर भारतातील सरकारी व राजकीय माहितीचा विभाग असतो. त्यात राज्यांची नावे, राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील, पंतप्रधान मनमोहनसिंग, उपराष्ट्रपती हमिद अन्सारी यांच्या नावाचा उल्लेखही असतो. लोकसभेच्या ५४५ जागांपैकी ५४३ निवडणूकीने व २ जागा राष्ट्रपतींद्वारा नेमणूकीने भरल्या जातात हे देऊन काँग्रेस १४७, भाजपा १२९, सीपीआय(मा) ४३, स.प. ३८, शिवसेना १२, राष्ट्रवादी काँग्रेस १० वगैरे पक्के आकडे देऊन सरकारची रचना नेमकी कशी आहे हे दाखवलेलं असतं. राजकीय पक्षांचा तपशील देताना बहुजन समाज पार्टीच्या मायावतींपासून ते शिवसेनेच्या बाळासाहेब ठाकरें आणि काँग्रेसच्या सोनिया गांधींपर्यंत सर्व प्रमुख पक्षप्रमुखांची दखल घेतलेली दिसते. राजकीय दबाव गटात विश्व हिंदू परिषद, रा.स्व. संघ, बजरंग दलापासून ते हुरियत काँन्फरन्सनाही वगळलेले नसते.
राजकीय पार्श्वभूमी एवढी सविस्तर आल्यानंतर आर्थिक बाजू तेवढ्याच तपशीलाने येणं स्वाभाविकच असतं. शेतकर्‍यांचे प्रमाण, मजुरांची संख्या, बेकारांची संख्या, महागाईचा दर, राष्ट्रीय अंदाजपत्रक, पिके, उद्योग, तेल, वायू, खनिजे, आयात-निर्यात, चलन, आर्थिक वर्षाचा तपशील हे सारंही तपशीलाने असतं.

महत्वाची आकडेवारी 

भारतात एकूण लँडलाईन फोन्स २००५ साली ४ कोटी ९७ लाख होते. मात्र २००६ साली भारतातील मोबाईल फोन्सची संख्या १६ कोटी ६१ लाख होती. इतका बारीक तपशील देताना भारताच्या VSAT आणि INSAT पद्धतींचा उल्लेख करायला सी.आय.ए. चे हे हँडबुक विसरत नाही. भारतातील रेडिओ आणि टीव्ही स्टेशन्सची संख्या, इंटरनेट युजर्सची संख्या, इंटरनेट होस्टस, एकूण विमानतळे, विमानतळांच्या धावपट्ट्यांची एकूण लांबी, गॅस पाईपलाईन्सची एकूण लांबी, रेल्वेमार्गाची व महामार्गांची एकूण लांबी, जलमार्गांचा तपशील हा नेमकेपणाने सी.आय.ए. कडे उपलब्ध असतो. मुंबई, गोव्यापासून कांडलापर्यंत महत्वाची बंदरे त्यांनी नोंदलेली असतात.

एवढं झाल्यानंतर आपल्या लष्कराची माहिती त्यांनी दिली नसती तरच नवल. आपलं पायदळ, हवाई दल, आणि नाविक दलाचा तपशील तिथे आपल्याला मिळतो. भारताचे चीन, पाकिस्तान, बांगला देश, श्रीलंका, भूतान वगैरेंशी कसे संबंध आहेत त्याबद्दलचे टिपणही पुढे वाचायला मिळते. पुढे भारतात आलेल्या निर्वासितांची संख्याही दिलेली असते.
वरील परिच्छेदांमध्ये आपण फक्त भारताविषयी कोणती माहिती आली आहे याचा तपशील पाहिला. अशाच प्रकारचा तपशील २५० हून अधिक देशांबद्दल आणि क्षेत्रघटकांबद्दल त्यात आलेला आहे. इंटरनेट वा संगणकावर बसून फक्त गेम खेळण्यात वेळ घालवणार्‍या आबालवृद्धांनी ही माहिती पाहताना चीन-भारत, किंवा भारत-पाकिस्तान, किंवा भारत-बांगला देश वगैरे तुलना करून पाहिली तर गेमपेक्षाही चांगले मनोरंजन होऊ शकेल.

वाचनासाठी मोफत उपलब्ध 

हा सारा माहितीचा खजिना तुम्ही इंटरनेटवर मोफत वाचू शकता. निरनिराळ्या स्पर्धा परिक्षांना बसणार्‍या विद्यार्थ्यांसाठी करन्ट इव्हेंटस वा जनरल अवेअरनेसचे ज्ञान सुधारण्यासाठी ह्या हँडबुकसारखे दुसरे साधन नाही.

ड्व्होरॅक (Dvorak) कीबोर्ड

माणूस परंपरेने चालत असतो असं म्हणतात. काँप्युटरचा कीबोर्ड हे एका परंपरेचच प्रतीक आहे. कीबोर्डची ही परंपरा चालत आली आहे १८७२ सालापासून. म्हणजे कीबोर्डच्या परंपरेला आता १३३ वर्षे झाली. संगणकाचा जो कीबोर्ड आज आपण वापरतो त्याला QWERTY कीबोर्ड असं म्हंटलं जातं. कीबोर्डवर अक्षरांची जी सर्वांत वरची बटणं असतात त्यात QWERTY ही ओळीने पहिली सहा अक्षरं. कीबोर्डवरील अक्षरांची ही रचना आणि पहिला टाईपरायटर तयार केला ख्रिस्तोफर शोल्स ह्या अमेरिकन माणसाने. १८७२ साली शोल्सने त्याचे पेटंट रेमिंग्टन ह्या टाईपरायटर कंपनीला १२००० डॉलर्सना र्विकून टाकले. तेव्हापासून शोल्सने तयार केलेली QWERTY कीबोर्डवरील अक्षरांची रचना काहीही बदल न होता जशीच्या तशी चालत आली आहे. काँप्युटरच्या कीबोर्डनेही शोल्सची ही रचना स्वीकारली आणि ती आता जगभर चालू आहे.
ख्रिस्तोफर शोल्स हा मूळचा एक पत्रकार. १८४५ साली तो 'साऊथपोर्ट टेलिग्राफ' नावाच्या एका छोट्या वृत्तपत्राचा संपादक होता. शोल्स पत्रकार असला तरी त्याच्या पिंडात एक संशोधक भिणलेला होता. तंत्रज्ञानविषयक त्याचे काही ना काही उद्योग सतत चाललेले असतं. कागदावर पान क्रमांक छापण्याचे जे छोटे यंत्र होते त्या यंत्राच्या आधारावर क्रमांकांच्या जागी अक्षरे टाकून त्याने एक मिनी टाईपरायटर तयार केला होता. आपल्या ह्या संशोधनाचं पेटंटही शोल्सने १८६४ साली नोंदवलेलं होतं. टाईपरायटरच्या ह्या टप्प्यापर्यंत QWERTY अक्षररचना शोल्सच्या स्वप्नातही नव्हती. पुढे १८६८ साली त्याने टाईपरायटरचं आणखी एक यंत्र तयार केलं आणि त्याचं पेटंटही आपल्या नावावर नोंदवलं. ह्याच दरम्यान कधीतरी QWERTY अक्षररचना तयार झाली.
खरं तर शोल्सने टाईपरायटरचा जो पहिला प्रयत्न केला होता त्यातली अक्षररचना ABCDEFG अशी क्रमाने म्हणजे अकारविल्हेच होती. ह्या पद्धतीने असलेल्या टाईपरायटरमधील अक्षरांचे दांडे टाईप करताना एकमेकात अडकत असतं. हे दांडे एकमेकात अडकले की टायपिस्टचं काम थांबत असे. टायपिस्टला ते अडकलेले दांडे हाताने सोडवावे लागत आणि मग पुन्हा टायपिंग सुरू करावे लागे. ह्या दोषावर मात करण्याचा प्रयत्न शोल्स आणि त्याचा व्यवसायातला भागीदार जेम्स डेन्समोर हे दोघे करीत होते. टायपिंग करताना नेमक्या कोणत्या अक्षरांच्या दांड्या वारंवार अडकतात याचे निरीक्षण डेन्समोरने केले. त्या निरीक्षणातून वारंवार अडकणार्‍या अक्षरांच्या दांड्यांच्या जागा त्यांनी बदलून पाहिल्या. अशा प्रकारे जागा बदलल्याने मूळची ABCDEFG अशी जी अकारविल्हे अक्षररचना मूळ कीबोर्डवर होती ती बदलली गेली. पण अक्षरांच्या दांड्या अडकण्याचे प्रमाण खूपच कमी झाले. अक्षरांच्या जागा बदलण्याच्या ह्या खटाटोपातूनच QWERTY ह्या अक्षररचनेचा आज वापरात असलेला कीबोर्ड तयार झाला. पुढे रेमिंग्टन टाईपरायटर कंपनीने आपला टाईपरायटर बाजारात आणला तो ह्याच अक्षररचनेला कायम स्वीकारून. पुढे टायपिस्टसच्या कितीतरी पिढ्या हाच कीबोर्ड शिकून आपला टायपिंग स्पीड वाढवत राहिल्या. इतर टाईपरायटर कंपन्यांनीही हीच अक्षररचना कायम ठेवून आपले टाईपरायटर बाजारात आणले.
शोल्सचा हा जो जगभर वापरला जाणारा कीबोर्ड (म्हणजे QWERTY ही अक्षररचना) आहे त्यामागे केवळ टाईपरायटरच्या अक्षरांच्या दांड्या एकमेकात अडकू नयेत इतकाच विचार आहे. आज आपण आपल्या काँप्युटरचा कीबोर्ड वापरतो त्यातही तीच अक्षररचना आली आहे ती केवळ परंपरेतून. ही परंपरा तोडण्याचा अंशतः यशस्वी प्रयत्न केला तो डॉ. ऑगस्ट ड्व्होरॅक ह्या शिक्षणतज्ज्ञाने. ड्व्होरॅक ह्या नावाचा उच्चार करताना सुरूवातीस ड चा अगदी पुसटसा उच्चार केला जातो. तो पुसटसा उच्चार ऐकू न आल्यास डॉ. ऑगस्ट व्होरॅक असेच नाव कानी पडेल. डॉ. ड्व्होरॅक हे वॉशिंग्टन विद्यापीठात सिअॅटल येथे शिक्षणशास्त्र आणि मानसशास्त्राचे प्राध्यापक होते. टायपिस्ट जेव्हा टायपिंग करीत असतो तेव्हा त्याचे काम तणावाचे न होता आरामदायी (Ergonomic) व्हावे आणि टायपिस्टची उत्पादकता वाढावी असा प्रयत्न डॉ. ड्व्होरॅक करीत होते. त्यांनी माणसाच्या बोटांचा शारिरीक व हालचालींच्या दृष्टीकोनातून बारकाईने अभ्यास केला. डॉ. ड्व्होरॅक यांचे हे संशोधन चालू होते १९३० च्या आसपास. १९३२ साली ते पुर्णत्वाला जाऊन त्यांचा नवा कोबोर्ड तयार झाला. १९३६ साली त्यांचे पेटंट अमेरिकन सरकारने नोंदवले. तो काळ दुसर्‍या महायुद्धाचा होता. महायुद्धाच्या समस्येपुढे डॉ. ड्व्होरॅक यांचे हे नवे संशोधन मागेच राहिले. १९७५ साली डॉ. ड्व्होरॅक यांचे निधन झाले. त्यानंतर सात वर्षांनी म्हणजे १९८२ साली त्यांच्या ह्या कीबोर्डला रितसर मान्यता मिळाली. पुढे आयबीएम कंपनीने आपल्या काँप्युटर कीबोर्डसाठी ड्व्होरॅक कीबोर्डचा पर्यायही उपलब्ध केला. १९८४ साली ड्व्होरॅक कीबोर्ड वापरणारे १००००० टायपिस्ट अमेरिकेत होते. १९९५ ची मायक्रोसॉफ्ट विंडोज ९५ आली तेव्हा त्याबरोबर नेहमीच्या QWERTY कीबोर्डबरोबर डव्होरॅक कीबोर्ड देखील उपलब्ध करण्यांत आला. आजही तुमच्या आमच्या संगणकावर तुम्ही ड्व्होरॅक कीबोर्ड वापरू शकता. एक गंमत म्हणून तो वापरून पहायला काहीच हरकत नाही.
तुम्ही जर Windows 98, Windows XP किंवा Windows Vista वापरत असाल तर तुमच्या संगणकावरचा तोच कीबोर्ड कायम ठेवून तुम्हाला ड्व्होरॅक कीबोर्ड (सॉफ्टवेअरच्या सहाय्याने) पद्धतीने टाईप करता येईल. त्यासाठी Help मध्ये जाऊन Dvorak हा एकच शब्द टाईप करून माहिती शोधा. तुम्हाला आवश्यक ती सर्व माहिती Windows Help मध्ये मिळेल. ड्व्होरॅक कीबोर्डचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात तुम्हाला एका हाताने टाईप करण्याची सोय आहे. आपला नेहमीचा QWERTY हा कीबोर्ड दोन्ही हातांनी टाईप करावा लागतो. पण खूपदा एखादा हात प्लास्टरमध्ये असेल किंवा काही दुखणे असेल तर एका हाताने (डाव्या आणि उजव्या कोणत्याही) टाईप करण्याची सोय ड्व्होरॅक कीबोर्डमध्ये आहे. अर्थात ज्यांना दोन्ही हातांनी टायपिंग करायचे असेल तर तीही सोय अर्थातच ड्व्होरॅक मध्ये आहे.
आता कोणी म्हणेल की हे काहीतरी काँप्युटर सॉफ्टवेअरवाल्यांचे नवे फॅड आहे. तर मंडळी तसं नाही. ड्व्होरॅक कीबोर्ड हा गीनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डस मध्येही गेला आहे. २००५ मध्ये बार्बारा ब्लॅकबर्न ह्या महिलेने ड्व्होरॅक कीबोर्ड वापरून दर मिनिटाला २१२ शब्द ह्या वेगाने टायपिंग करून दाखवले. तिचा हा टायपिंग वेग गीनेस बुकवाल्यांनी जगातील सर्वांत फास्ट टायपिंगचा विक्रम म्हणून नोंदवलेला आहे. ह्या कीबोर्डची माहिती विंडोजच्या हेल्पव्यतिरिक्त इंटरनेटवर सर्वत्र उपलब्ध आहे. http://www.gigliwood.com/abcd/ ह्या साईटवर तर A basic course in Dvorak (त्याला ABCD असं छान नाव दिलं आहे) हा कीबोर्ड शिकण्याचा एक कोर्सच उपलब्ध आहे. http://www.mwbrooks.com/dvorak/di.html ही साईट एका सेवाभावी संस्थेची म्हणजे Dvorak International यांची आहे. ही संस्था ह्या कीबोर्डचा प्रचार जगभरात सर्वत्र व्हावा यासाठी प्रयत्नशील आहे. तुमच्या संगणकावर ड्व्होरॅक कीबोर्ड कसा लावायचा याची माहिती http://www.dvorak-keyboard.com/convert.html ह्या साईटवर उपलब्ध आहे.
जे हा कीबोर्ड वापरतात त्यापैकी अनेकांचं म्हणणं असं आहे की हा कीबोर्ड वापरून तुमचा टायपिंग स्पीड ७० ते १०० टक्केपर्यंत वाढू शकतो. हे म्हणणं खरं असेल तर मग आजपर्यंत ह्या कीबोर्डचा प्रचार का झाला नाही? तो सगळीकडे मोठ्या प्रमाणावर का पसरला नाही? असे प्रश्न तुम्हा-आम्हाला पडणं स्वाभाविक आहे. ड्व्होरॅक कीबोर्डचे जे पाठिराखे आहेत ते त्यावर म्हणतात की परंपरा न सोडण्याची आपली वृत्ती त्याला कारणीभूत आहे. वेगळा मार्ग चोखाळण्याला धाडस लागतं. ते धाडस आपण करीत नाही. आपल्यासारखेच इतर बहुतेक जण असतात. त्यामुळे QWERTY कीबोर्ड पिढ्यान पिढ्या चालत राहिला. परंपरेच्या नाण्याची दुसरी बाजू म्हणजे चाकोरी. चाकोरीबाहेर जाऊन प्रयत्न करणारे कमी असतात. त्यामुळेच ड्व्होरॅक कीबोर्ड तितकासा रूढ झाला नाही. हे ड्व्होरॅकच्या पाठिराख्यांचं म्हणणं खरं की खोटं याबद्दल मला काहीच म्हणायचं नाही. तुमचं त्यावरचं मत ठरविण्यापूर्वी मात्र तुम्ही तो वापरून पहायला हवा इतकच मला म्हणायचं आहे.
तुम्हाला वाटतं तितकं ते अवघडही नाही, आणि वेगळ्या दमड्या मोजायच्या नसल्याने खिशाला चाट पाडणाराही हा प्रकार नाही. काहीतरी नवं करून पाहण्याची आवड असणारांनी हा नवा कीबोर्ड अवश्य वापरून पहायला हवा असं मला वाटतं.

मराठी विकीपेडियाचं दुर्लक्षित जग

इंटरनेटवर विकीपेडिया नावाचा एक ज्ञानकोश सर्वांसाठी मोफत खुला आहे. www.wikipedia.org ह्या साईटवर गेलात की तुम्हाला इंग्रजी विकीपेडियाचा ज्ञानखजिना मोफत खुला होतो. इंग्रजी धरून जगातल्या एकूण २५५ भाषांमध्ये आज हा विकीपेडिया उपलब्ध आहे. ह्या २५५ भाषांमध्ये इंग्रजी जशी आहे तशी आपली मायबोली मराठी पण आहे. इंग्रजीमध्ये आज पुस्तक रूपाने उपलब्ध असणारा एनसायक्लोपेडिया ब्रिटानिका, किंवा मुख्यत्वे सीडीवरचा मायक्रोसॉफ्टचा एनकार्टा एनसायक्लोपडिया वगैरे हजारो पानांचे ज्ञानकोश आपण पाहिले आहेत किंवा ऐकले आहेत. मराठीतही ज्ञानकोशकार श्री.व्यं. केतकरांचे ज्ञानकोश खंड, ग.रं भिडे यांचे व्यावहारिक ज्ञानकोशांचे खंड, पं. महादेवशास्त्री जोशी यांचे भारतीय संस्कृती कोश, आणि महाराष्ट्रात सर्वांना परिचित असलेला तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांचा विश्वकोश असे लहान-मोठे ज्ञानकोश प्रकाशित झाले. इंग्रजीतल्या ब्रिटानिका किंवा एनकार्टा सारख्या ज्ञानकोशाची सुधारित (म्हणजे अद्ययावत ह्या अर्थाने) आवृत्ती पुस्तकरूपाने व/वा सीडी-डीव्हीडीच्या स्वरूपात दरवर्षी प्रकाशित होते. मात्र, मराठीत अद्ययावत स्वरूपात ग्रंथ वा सीडी-डीव्हीडी स्वरूपात नियमित प्रकाशित होणारा एकही ज्ञानकोश आज अस्तित्वात नाही.
ह्या पार्श्वभूमीवर मराठीत अद्ययावत स्वरूपात उपलब्ध होणारा ज्ञानकोश एकच, तो म्हणजे इंटरनेटवरचा मराठी विकीपेडिया. हा मराठी विकीपेडिया ज्ञानकोशाच्या स्वरूपात इंटरनेटवर उपलब्ध असला तरी तो परिपूर्ण मात्र नाही. मराठी विकिपेडिया व इंग्रजी विकीपेडिया यांच्यातला फरक डोळे दिपवणारा आहे. इंग्रजीत जो विकीपेडिया इंटरनेटवर उपलब्ध आहे त्यात १ मे २००८ रोजी २,३३,५४,८८० (अक्षरी- दोन कोटी तेहतीस लाख चोपन्न हजार आठशे ऐंशी फक्त) नोंदी (Articles) उपलब्ध होत्या. ह्याच तारखेस, मराठी विकीपेडियामध्ये १७,१०० (सतरा हजार एकशे फक्त) नोंदी (Articles) होत्या. जगातले ७० लाखांहून अधिक लोक (सदस्य) आज इंग्रजी विकीपेडियाचा वापर करतात. मराठीत त्या तुलनेत फक्त २०९४ लोक विकीपेडियाचे मेंबर युजर्स आहेत. केवळ ७ जण मराठी विकीपेडियाचे व्यवस्थापक (Admins) आहेत. इंग्रजीत व्यवस्थापकांचा हाच आकडा १५३८ आहे. इंग्रजीत ७ लाखांहून अधिक चित्रे/छायाचित्रे/आकृत्या/नकाशे नोंदींबरोबर पहायला मिळतात. मराठी विकीपेडियाचा हाच आकडा १,१९६ आहे.
इंग्रजीच्या मानाने मराठी विकीपेडिया हा इंटरनेटवरचा मराठी ज्ञानकोश खूपच मागे असला तरी इतर भारतीय भाषांतले विकीपेडियाही मराठीच्याच वळणाने प्रवास करताना दिसतात. तेलगू विकीपेडिया आज भारतीय भाषांमध्ये सर्वांत आघाडीवर आहे. त्यात ३९,९०८ नोंदी (Articles) आहेत. त्या खालोखाल बंगाली विकीपेडियामध्ये १७,३२९, हिंदी विकीपेडियात १८,२६०, तामिळमध्ये १३,६५९, उर्दूमध्ये ७५५३, मल्याळीमध्ये ६१४०, कानडीमध्ये ५४५२, संस्कृतमध्ये ३८८२, भोजपुरीमध्ये २४०९, गुजरातीमध्ये ५६७, उडिया ५४३, काश्मीरी ३७५, सिंधी ३१०, पंजाबी २९५, असामी १८० अशी इतर भारतीय भाषांमधील विकीपेडियांची अवस्था आहे.
जगातील अन्य भाषांमध्ये विकीपेडिया कशा प्रकारे विकसित होतोय हे पाहणंही उदबोधक ठरेल. इंग्रजीच्या खालोखाल दुसरा क्रमांक लागतो तो जर्मन भाषेचा. जर्मन विकीपेडियामध्ये ७,४३,४७७ नोंदी (Articles) आहेत. फ्रेंच ६,५२,६४७, जपानी४,८७,५५७, इटालियन ४,४६,८०९, डच ४,३४,११६, स्पॅनिश ३,५६,७३२, रशियन २,६७,३८१, चिनी १,७४,७२६.
ह्या संदर्भात सर्व २५५ भाषांची तपशीलवार आकडेवारी ज्यांना पहायची आहे त्यांनी http://meta.wikimedia.org/wiki/List_of_Wikipedias ह्या इंटरनेट लिंकवर जाऊन अवश्य पहावं.

विकीपेडियाचं स्वरूप 

लोकशाही सरकारची व्याख्या करताना नेहमी of the people, for the people, by the people अशी केली जाते. विकीपेडियाची व्याख्याही त्याच धर्तीवर करता येईल. विकीपेडिया हा सर्वांचा, सर्वांसाठी असलेला, सर्वांनी मिळून तयार केलेला खुला ज्ञानकोश आहे. विकीपेडिया हा कोणा एका व्यक्तीच्या किंवा संस्थेच्या मालकीचा नाही. तो सर्वांचा आहे. त्यासाठी कोणीही लिखाण करू शकतो. उपलब्ध असलेले लेख जगातील कोणालाही संपादित करता येतात. उपलब्ध लेखातील माहिती चुकीची वाटली तर कोणीही ती सुधारू शकतो. नसलेली माहिती त्यात टाकू शकतो. चुकीची माहिती काढूनही टाकू शकतो. हा अधिकार जगातील प्रत्येकाला आणि अक्षरशः कोणालाही आहे. अशा परिस्थितीत विकीपेडियातील माहिती अचूक कशी काय असू शकेल? कोणी चेष्टा-मस्करी करण्यासाठी, किंवा मुद्दाम एखाद्याची बदनामी करण्यासाठी हेतुतः चुकीची माहिती त्यात टाकू शकणार नाही का? वगैरे प्रकारचे प्रश्न आपल्याला पडणं स्वाभाविक आहे.
विकीपेडियाचं हे खुलं आणि अनिर्बंध स्वरूप हे एकीकडे त्याचं बलस्थान आहे, आणि त्याच वेळी त्याचं दोषस्थानही आहे. जग हे चांगल्या माणसांमुळे चालत असतं असं म्हणतात. विकीपेडियाही असाच चांगल्या प्रवृत्तीच्या माणसांमुळे आज चालतो आहे ही वस्तुस्थिती आहे. महात्मा गांधीच्या वरचा विकीपेडियातील लेख समजा एखाद्या वाईट प्रवृत्तीच्या माणसाने संपादित केला आणि त्यात महात्माजींची बदनामी करणारा मजकूर टाकला तर काय होईल? तो तसा मजकूर टाकू शकेल का? उत्तर आहे, होय, तो तसा मजकूर टाकू शकेल. पण मग जगाला तो बदनामीकारक मजकूर विकीपेडियामध्ये वाचायला मिळेल का? तर त्याचं उत्तर आहे, तशी शक्यता फार कमी आहे. याचं कारण जे बदल वा संपादन विकीपेडियातील लेखांमध्ये होत असतं त्यावर विकीपेडियाच्या व्यवस्थापकांचं (Admins) चं बारीक लक्ष असतं. ह्या व्यतिरिक्त जगातल्या प्रत्येकाचं त्यावर लक्ष असणंही अपेक्षित असतं. जर एखाद्याच्या लक्षात तो बदनामीकारक मजकूर आला तर लगेचच तो काढून टाकण्याचं काम ती व्यक्ती करू शकते. वाईट प्रवृत्ती विरूद्ध सतप्रवृत्ती असा लढा विकीपेडियाच्या व्यासपीठावर होणार हे विकीपेडियाने गृहित धरलेलं आहे. नेमक्या ह्याच पायावर आजचा विकीपेडिया उभा आहे.
मूळात विकीपेडियामधला wiki कुठला हा प्रश्न अनेकांसमोर उभा असेल. Wiki हा हवाईयन शब्द आहे. त्याचा अर्थ- त्वरेने म्हणजे इंग्रजीत quick. १९९५ साली वार्ड कनिंगहॅम ह्या अमेरिकन सॉफ्टवेअर कंन्सल्टंटने प्रथम wiki तंत्र वापरले. कनिंगहॅम अँड कनिंगहॅम नावाची त्याची कन्सल्टंसी देणारी व्यावसायिक संस्था होती. आपल्या संस्थेत त्याने wikiwikiweb नावाचे सॉफ्टवेअर तयार केले आणि आपल्या कंपनीच्या वेबसाईटवर ठेवले. हे सॉफ्टवेअर वापरल्याने त्याच्या वेबसाईटवर इतर प्रोग्रामर्स येऊ शकत असत, आणि त्यांच्या काही नव्या कल्पना असतील तर त्यांना त्या तेथे ठेवता येत असतं. विकीपेडियाची कल्पना राबवणारे ते पहिले सॉफ्टवेअर. आपली कल्पना वेबसाईटवर पटकन (quick) ठेवण्याची सोय म्हणून त्या सॉफ्टवेअरचे नाव कनिंगहॅमने wikiwikiweb असे ठेवले. कनिंगहॅम एकदा होनोलूलू विमानतळावर गेला असताना विमानतळावरील एका सेविकेने त्याला त्याचे सामान पटापट एअरपोर्ट बसमध्ये ठेवण्यास सांगितले. तेव्हा तिने विकी विकी हे शब्द उच्चारले होते. कनिंगहॅमच्या ते विकी विकी हे शब्द लक्षात राहिले होते. आपण जो विकी हा शब्द वापरून एक सॉफ्टवेअर केले आहे त्यातून उद्या wikipedia.org नावाचा ज्ञानसूर्य उगवणार आहे याची कल्पना कनिंगहॅमला तेव्हा नव्हती. १५ जून २००१ रोजी विकीपेडियाचा शुभारंभ झाला आणि आज २००८ साली wikipedia.org ही वेबसाईट जगातील दहाव्या क्रमांकाची वेबसाईट आहे.

विकीपेडिया आणि मराठी 

इंग्रजी विकीपेडिया केवळ साडेसात वर्षांमध्ये ३० लाख लेखांचा विक्रम करू शकला. साधारणतः २००५ च्या सुमारास मराठी विकीपेडियाच्या आरंभाला खरी चालना मिळाली. आज मराठी विकीपेडियाला मराठी लेखन करणारांची नितांत गरज आहे. त्यासाठी www.mr.wikipedia.org ह्या मराठी विकीपेडियाच्या वेबसाईटवर वारंवार आवाहन करण्यांत येत आहे. मराठी लेख संपादनाची स्पर्धाही विकीपेडियावर वारंवार जाहीर होत असते. त्यात भाग घेण्यासाठी कळकळीने आवाहन केले जाते. संगणकावर मराठी अक्षरं, शब्द, जोडशब्द कसे आणावे याचेही मार्गदर्शन तेथे आहे. सध्या सर्वत्र मराठीची चर्चा चालू आहे. त्या चर्चेत मराठी विकीपेडिया येणेही आवश्यक आहे. संपूर्ण महाराष्ट्रातून (खरं तर संपूर्ण जगातूनच) मराठी विकीपेडियाचे फक्त २१०० सदस्य व्हावेत हे पटण्यासारखेच नाही. ह्या सदस्य संख्येत लक्षणीय वाढ झाल्यास मराठी विकीपेडियाचा विकास झपाट्याने म्हणा, बिगी बिगी म्हणा किंवा विकी विकी म्हणा होत जाईल.

विकीपेडियाच्या पाठोपाठ आता विक्शनरी म्हणजे विकीच्या माध्यमातून तयार होणारी डिक्शनरी, विकीबुक्स, विकीन्यूज, विकीव्हर्सिटी वगैरे उपक्रमही विकसित झाले आहेत. मराठीत ते आणून यशस्वी करण्याचा प्रयत्न आज काही हाताच्या बोटावर मोजता येतील इतकीच मराठी मंडळी आज करीत आहेत. त्यांना साथ देणं हे सर्व मराठीजनांचं कर्तव्य आहे. लक्षात घ्या की डच भाषा बोलणारे जगात फक्त २ कोटी ४० लाख लोक आहेत. ह्या लोकांनी आपल्या डच भाषेच्या विकीपेडियावर एकूण ४,३४,११६ एवढे लेख लिहीले आहेत. मराठी भाषा बोलणारे जगात ९ कोटीहून अधिक लोक आहेत. म्हणजे आपण संख्येने डच भाषिकांच्या चौपट आहोत. पण आपण आजपर्यंत फक्त १७,००० लेखच मराठी विकीपेडियावर लिहू शकलो आहोत. कुठे २ कोटी ४० लाख आणि कुठे ९ कोटीचा आकडा? कुठे डचांचे ४ लाख ३४ हजार ११६ लेख आणि कुठे आपले फक्त १७,००० लेख? विकीपेडियाच्या बाबतीत मराठीचं काहीतरी चुकतय एवढं नक्की.
जागतिक पातळीवर तुमच्या भाषेतील विकीपेडिया हाही प्रगतीचा एक निकष मानला जाऊ शकतो. मराठीने इतर गोष्टींबरोबर विकीपेडियाकडेही लक्ष द्यायला हवे. कुणी ऐकतय का मी काय म्हणतोय ते?

घरच्या प्लंबिंगच्या कामाबद्दल माहिती देणारी साईट

घरकामात उपयुक्त साईट म्हणजे www.friendlyplumber.com/plumbing101.html . नावावरून तुमच्या लक्षात आलं असेल की घरच्या प्लंबिंगच्या कामाबद्दल माहिती देणारी ही साईट आहे. पाईप, नळ, वायसर, टॉयलेट वगैरे विषय इथे उत्तम प्रकारे चर्चिले गेले आहेत. 'युएसए टुडे' सारख्या दैनिकाने ह्या साईटला 'हॉट साईट' म्हणून गौरविले होते. त्यावरून त्याच्या उपयुक्ततेची कल्पना तुम्हाला येईल.

काहीही कशालाही चिकटवा.

ही लिंक फार गंमतीदार आहे. तिचं नाव आहे www.thistothat.com . आता हे धीक टू दॅट नेमकं काय आहे हे सांगायला हवं. धीसच्या बाजूला सिरॅमिक, फॅब्रीक, ग्लास, लेदर, मेटल, पेपर, प्लास्टीक, रबर, फोम, विनायल आणि लाकूड एवढ्या गोष्टी आहेत. दॅटच्या बाजूलाही ह्या सर्व गोष्टी आहेत. मग धीक टू दॅट म्हणजे काय? उत्तर सोपं आहे. काहीही कशालाही चिकटवा. Let's glue. म्हणजे काचेला लाकूड चिकटवा, किंवा रबराला धातू चिकटवा, किंवा प्लास्टीकला फॅब्रीक चिकटवा. काहीही कशालाही कसं चिकटवायचं हे thistothat.com आपल्याला सांगते. त्यासाठी कोणते विशिष्ट गोंद किंवा रसायनं वगैरे उपलब्ध आहेत, त्यांना काय म्हणतात वगैरे माहिती तिथे मिळते. मुद्दाम पहावी आणि लक्षात ठेवावी अशी ही साईट.

१७५ प्रकारच्या घरगुती दुरूस्त्या

www.fixitclub.com/ तर चांगलीच कामाची आहे. एकूण १७५ प्रकारच्या घरगुती दुरूस्त्या तिथे शिकवल्या आहेत. त्यात तुमच्या डीव्हीडी प्लेअर रिपेअरपासून ते इलेक्ट्रीक ओव्हन रिपेअरपर्यंत बरंच काही आहे. यात वस्तूची दुरूस्ती करताना नेमकी कशी करावी हे सांगताना अनेक छायाचित्रे देऊन दाखविलेलं असल्याने नेमकी कृती समजण्यास सोपी जाते.

१०१ नवे उपयोग

आपल्या दैनंदिन जीवनातल्या साध्या साध्या गोष्टींचा नवा उपयोग सांगणारी. इंटरनेटवर अनेक ब्लॉग्जनी ह्या लिंकचा उल्लेख केल्याने ही लिंक चांगली लोकप्रिय झाली आहे. http://www.realsimple.com/work-life/101-new-uses-for-everyday-things-10000001030084/index.htmll . हा लिंकचा पत्ता लांबीला थोडा मोठा असला तरी तेथील माहिती फार उपयुक्त आहे. लिंबू, वर्तमानपत्र, कॉफी फिल्टर, ऑलिव्ह ऑईल, बेकींग सोडा, व्हिनेगार, वेलक्रो, खाण्याचं मीठ वगैरेंचे एकूण १०१ नवे उपयोग ह्या साईटने सांगितले आहेत. मूळात realsimple.com ही साईट life made easier ह्या ब्रीदवाक्याने चालत असते. त्यांनी सांगितलेले १०१ नवे उपयोग गंमतीदार आहेत. उदाहरणार्थ भरपूर मीठ घातलेलं गरम पाणी ड्रेनेजमध्ये ओतल्यास चोक-अप झालेले ड्रेनेज मोकळे होते. किंवा, दाढीचे क्रीम संपले असेल तर त्याजागी ऑलिव्ह ऑईल वापरल्यास दाढी उत्तम होते. व्हिनेगारचे दोन तीन चमचे पाण्यात टाकून त्या पाण्यातून स्वेटर वगैरे सारखे कपडे काढल्यास ते अधिक मऊसार होतात. वगैरे वगैरे. ह्या १०१ उपयोगांवर नजर टाकून त्यातले काही आपल्या कामी येतात का हे पहायला हरकत नाही.

www.myproductadvisor.com

www.myproductadvisor.com ही. एखादी वस्तू जेव्हा मला विकत घ्यायची असते तेव्हा दुकानात वा मॉलमध्ये जाण्यापूर्वी माझे ज्ञान वाढवणारी ही साईट आहे. समजा मला मोबाईल फोन विकत घ्यायचा आहे. तर मी Phone वर क्लीक करायचं. ही साईट मग मला वेगवेगळे प्रश्न विचारते. म्हणजे, त्या फोनमध्ये तुला कॅमेरा हवा आहे का? त्यातून ईमेल वगैरे पाठवायची आहे का? इंटरनेट हवं आहे का? किती किंमतीपर्यंत ती वस्तू घ्यायची आहे? एखादा विशिष्ट ब्रॅंड किंवा कंपनी डोळ्यासमोर आहे का? तुमचं वय किती आहे? वगैरे वगैरे. तुम्ही सर्वच प्रश्नांची उत्तरं द्यायला हवीत असं नाही. पण जेवढ्या प्रश्नांची उत्तरं तुम्ही द्याल त्यावर आधारित तुम्हाला हव्या त्या बजेटची, किंमतीची, कंपनीची, लाईफस्टाईलची वस्तू ही साईट तुम्हाला सुचवते. यातली किंमत अर्थातच अमेरिकन डॉलरची असते. पण आपण त्याचे रूपांतर रूपयात करून घ्यायचे, आणि नंतर हवा तो बोध त्यातून घ्यायचा. एखादी उपयुक्त टीप ह्या साईटने आपल्याला दिली तरी खूप झालं. शिवाय ही साईट रूपयात हिशोब देत नाही म्हणून एखाद्या भारतीय तरूणाला अशी वेबसाईट उभी करण्याची प्रेरणा मिळाली तर फारच उत्तम. त्यासाठी देखील ह्या साईटकडे लक्ष वेधणं गरजेच होतच.

युजर गाईडसचा संग्रह

सध्याचा काळ असा आहे की आपलं घर असो की आपलं कार्यालय, घरात इलेक्ट्रॉनिक आणि वीजेवर चालणार्‍या वस्तूंची रेलचेल असते. टीव्हीपासून ते म्युझिक सिस्टमपर्यंत, आणि स्वयंपाकघरातल्या मिक्सर पासून ते वॉशिंग मशीनपर्यंत अनेक गोष्टी असतात. मोबाईल तर प्रत्येकाच्याच खिशात असतो. खेरीज कॅलक्युलेटर्स, आपल्या संगणकाच्या माऊसपासून ते फॅक्स मशीनपर्यंत अनेक गोष्टी असतात. जेव्हा ह्या वस्तू नव्याने आपल्या घरात येतात, तेव्हा आपलं लक्ष त्या वस्तूकडे असतं. चकचकीत नव्या रूपातली ती देखणी वस्तू आपण कधी एकदा हाताळतोय, वापरायला सुरूवात करतोय इकडे सारं ध्यान एकवटलेलं असतं. पुढे कधीतरी ती वस्तू जुनी होते. अचानक बिघडते. ह्या टप्प्यावर मग आपल्याला आठवण होते ती त्या वस्तूच्या मॅन्युअलची किंवा युजर गाईडची. त्या युजर गाईडमध्ये बिघाड कसा दूर करावा याच्या टीप्स दिलेल्या असतात, आणि त्याच आपल्याला हव्या असतात. ट्रबल शुटींग ह्या शीर्षकाखाली ते तंत्र आणि मंत्र कधीतरी पाहिलेले आपल्याला आठवत असतात. पण झालेलं असं असतं, की बाकी सर्व आठवत असून ते मॅन्युअल किंवा युजर गाईड कुठे ठेवलय हे काही आठवत नसतं. कपाटं, ड्रावर्स, बॅगा, फाईल्स वगैरे धुंडाळून आपण शेवटी हरतो. ते मॅन्युअल काही हाती लागत नसतं, आणि त्यावाचून तर सारं अडलेलं असतं. मंडळी, अशा परिस्थितीत हमखास कामी येणारी वेबसाईट म्हणजे www.safemanuals.com . ह्या साईटवर सर्व प्रकारच्या युजर गाईडसचा संग्रह उपलब्ध आहे. एकूण ८८३५४२ एवढी युजर गाईडस तिथे उपलब्ध आहेत असा त्या साईटचा दावा आहे. ही युजर गाईडस पहाण्यासाठी आजपर्यंत ४,५७,००० पेक्षा जास्त जणांनी तिथे मेंबरशीप घेतली आहे. आपली वस्तू ज्या कंपनीची आहे त्या कंपनीनुसार किंवा वस्तूच्या प्रकारानुसार (डिजिटल कॅमेरा, लेझर प्रिंटर वगैरे) किंवा एकूणच हवा तसा सर्च करून युजर गाईड शोधण्याची सोय ह्या साईटवर आहे. ह्या साईटचे नाव आपल्या संग्रहात हवे. कधी तिची गरज लागेल हे सांगणं अवघड.

माध्यम इंटरनेट

पत्रकारिता, जाहिरात आणि जनसंपर्काशी संबंधित चर्चा किंवा अभ्यासक्रम असला की त्याची सुरूवात हमखास उपलब्ध माध्यमांच्या प्रस्तावनेने होते. छापिल माध्यम अर्थात प्रेस वा प्रिंट मिडीया, मग रेडिओ, त्यानंतर दूरदर्शन, आणि पुढे अगदी चित्रपटापर्यंतच्या विविध माध्यमांचा उल्लेख त्या प्रस्तावनेत अपरिहार्यपणे होतो. वृत्तपत्रांचा जनमानसावरील प्रभाव, दूरदर्शनच्या प्रभावातून उद्भवलेले परिणाम वगैरे विषय अगदी शाळकरी प्रश्नपत्रिकेत सुद्धा निबंध लिहीण्याचे विषय म्हणून डोकावताना दिसतात. बातम्यांची माध्यमं म्हणून वृत्तपत्रे आणि दूरदर्शन पटकन आपल्या डोळ्यासमोर येतात. ह्या व अशासारख्या चर्चेच्या ओघात 'मेरा नंबर कब आयेगा' म्हणत हमखास दरवाजाबाहेर ताटकळत असतं ते इंटरनेट.

इंटरनेट हे माध्यम? 

खरं तर वृत्तपत्र काय किंवा दुरदर्शनची एखादी वाहिनी म्हणजे चॅनल काय, त्यांच्या प्रसारणाला मूळातच भौगोलिक मर्यादा असते. देशातले अगदी सर्वाधिक खपाचे वृत्तपत्र घेतले तरी ते जगातल्या प्रत्येक कानाकोपर्‍यात पोहोचू शकत नाही. ही व्यावहारिक मर्यादा जगातले प्रत्येक वृत्तपत्र मान्य करते. ह्याच मर्यादेवरचा एक उपाय म्हणून इंटरनेटवर वृत्तपत्रांच्या वेबसाईटस आपल्याला अपरिहार्यपणे दिसतात. वॉशिंग्टन पोस्ट किंवा न्युयॉर्क टाईम्स सारखं वृत्तपत्र मुंबई, पुणे गोव्यातल्या प्रत्येक इंग्रजी वाचकापर्यंत पोहोचणं जसं शक्य नसतं, तसच भारताचा टाईम्स ऑफ इंडिया किंवा लोकसत्ता वा गोमांतक न्यु जर्सीतल्या प्रत्येक वाचकांपर्यंत पोहोचणं अशक्य असतं. जगात कुठेही एखादं विशिष्ट वृत्तपत्र हाती पडलं नाही तरी त्या वृत्तपत्राची वेबसाईट त्या वाचकाची वाचनाची भूक भागवू शकते. म्हणजे, खरं तर इंटरनेट भौगोलिक दृष्ट्या वृत्तपत्राच्या एक पाऊल पुढेच असतं. वृत्तपत्राची ती मर्यादा त्याला कधीच अडवत नाही.
जो प्रकार वृत्तपत्रांच्या बाबतीत तोच दुरदर्शनच्या बाबतीतही आहेच. आजकल किंवा स्टार माझा वा मी मराठी सारख्या वाहिन्या जगभर दिसत नसल्या तरी इंटरनेटवरून त्यांचे प्रसारण जगाच्या कानाकोपर्‍यापर्यंत पोहोचू शकते. दुरदर्शन वाहिन्यांना भौगोलिक मर्यादेबरोबर काळाची मर्यादाही असते. कालची बातमी पहायची तर एक दिवस अगोदरचा पेपर आपण रद्दीतून काढून पाहू शकतो. मात्र कालची बातमी आज पाहण्याची सोय दूरदर्शनवर नसते. कालची बातमी रेकॉर्डरवर रेकॉर्ड केलेली नसेल तर ती उपलब्ध होणं दुरापास्त आणि काही वेळा अशक्यच असतं. इंटरनेटवर ह्या उलट परिस्थिती असते. न्युयॉर्क टाईम्सच्या वेबसाईटवर आज १८५१ सालापासून ते आजतागायत म्हणजे २००८ सालापर्यंत प्रकाशित झालेल्या बातम्या तुम्ही पाहू शकता. थोडक्यात, काळ, वेळ आणि प्रदेशाच्या मर्यादा ओलांडून संपूर्ण पृथ्वीतल व्यापून राहिलेले आजचे इंटरनेट हे माध्यम, प्रेस आणि टीव्ही सारखे स्वतंत्र माध्यम मानायलाच हवे.
३१ ऑगस्ट १९२० रोजी अमेरिकेत डेट्रॉइट (मिशिगन) येथे जगातले रेडिओवरचे पहिले बातमीपत्र प्रसारित केले गेले. भारतात रेडिओची खरी सुरूवात १९३६ साली झाली. १९२० ते १९३६ हा काळ १६ वर्षांचा आहे. १९३६ ते १९४७ ह्या काळात भारतात केवळ ८ आकाशवाणी केंद्रे सुरू झाली होती. म्हणजेच रेडिओ माध्यमाचा प्रसार आपल्या देशात कुर्मगतीने झाला. इंटरनेट मात्र आज अतिशय सुसाट वेगाने भारतात पसरत आहे, आणि जगात होणारी प्रत्येक तांत्रिक प्रगती आपल्यामध्ये सामावून घेत आहे. १९२० किंवा त्या लगतचा अगदी कालपर्यंतच्या काळात ग्लोबल व्हिलेज ही संकल्पना कल्पनेतही आलेली नव्हती. आता ती भारतासह सर्वच राष्ट्रांमध्ये कमीअधिक झपाट्याने रूजते आहे. ह्या ग्लोबल व्हिलेजमध्ये एका गल्लीतला विकास दुसर्‍या गल्लीत व्हायला पूर्वीसारखा दशका दशकांचा वेळ लागत नाही. इंटरनेट हे भारतामध्ये १९९४-९५ मध्ये शहरी लोकांच्या घरात पोहोचले. पुढल्या दहा वर्षांत ते खेड्यापाड्यातही पोहोचले. आपल्याकडील इंटरनेटचा प्रसार हा वायर आणि तारांच्या तांत्रिकतेमध्ये अडलेला नाही. तो आपल्याकडील शिक्षणाच्या धीम्या गतीमुळे व ग्रामीण भागातील इंग्रजी भाषेच्या आकलनाच्या मर्यादांमुळे धीम्या गतीने होतो आहे.

सुपर माध्यमाची बीजे 

छापलेले वृत्तपत्र हे कितीही गुळगुळीत आर्टपेपरवर छापलेले असले आणि डोळे दिपवणार्‍या बहुरंगी छायाचित्रांनी नटलेले असले तरी ते मुके असते. दुसरीकडे दुरदर्शन अगदी जिवंत दृश्य पहात आहोत एवढे प्रेक्षणीय असले तरी ती तशा दृश्यांची एक क्रमवारीने येणारी मालिका असते. न्युज अॅट टेन म्हणून बरोबर दहा वाजता सुरू झालेले दुरदर्शनवरचे वार्तापत्र काही मिनिटांनी पुढे गेले की ते मागे आणता येणे शक्य नसते. चुकलेली बातमी पुन्हा पंधरा मिनिटांनी वा अर्ध्या तासांनी जेव्हा पुन्हा दाखवली जाते तेव्हाच त्या दृश्यांचे दर्शन होते. दुरदर्शन संचावर अग्रलेख वाचता येत नाही, आणि घटना प्रत्यक्ष घडताना वृत्तपत्रात पहाता येत नाही. ह्या दोन्ही माध्यमांच्या त्या मर्यादा इंटरनेटच्या वेबसाईटला अडवू शकत नाहीत. वेबसाईटवर अग्रलेखही वाचता येतो आणि तीन मिनिटांपूर्वी दाखवले गेलेले दृश्य माऊसने एकदा क्लीक केलं की काही क्षणात डाऊनलोड होऊन समोर उलगडू लागते. म्हणजेच छापिल वृत्तपत्र आणि दुरदर्शन दोन्हींचे गुण एकत्र करणारे, व दोन्हींमधील दोषांना मागे सारून पुढे जाणारे माध्यम म्हणून इंटरनेट एकूण शर्यतीत पुढे येताना दिसते.
इंटरनेट प्रेस वा टीव्ही माध्यमांच्या दोषांवर उपाय देत पुढे सरसावते म्हणून त्याला कोणी सुपर माध्यम म्हणेल असे मात्र नाही. इंटरनेट उद्याच्या सुपर माध्यमाच्या दिशेने निश्चित वाटचाल करू शकेल असा एक महत्वाचा गुण त्यात आहे, तो गुण म्हणजे त्याची इंटरॅक्टीव्हीटी. वाचकांच्या प्रतिक्रिया वृत्तपत्रे वा दुरदर्शनकडे जाण्यासाठी काही काळ जावा लागतो. वाचक कागदावर काहीतरी लिहील, तो कागद पोस्टाने वा फॅक्सने वृत्तपत्राकडे किंवा दुरदर्शनकडे पाठवील. त्यानंतर त्या वाचकाची ती प्रतिक्रिया जगापुढे येईल. वृत्तपत्र अशी किती पत्रे छापू शकेल, किंवा दुरदर्शन अशा किती पत्रांचा उल्लेख करू शकेल याला अनुक्रमे वृत्तपत्रातील जागा व दुरदर्शनवरील वेळेच्या मर्यादा आहेत. इंटरनेटवर बसलेला वाचक मात्र काही क्षणात कोणताही कागद न घेता, पोस्ट वा फॅक्सच्या नादी न लागता चटकन आपली प्रतिक्रिया (Comment) वेबसाईटवर नोंदवू शकेल. अशा असंख्य प्रतिक्रिया आल्या तरी त्यांना तिथे जागा कमी पडणार नाही, आणि कोणत्याही वेळी, कोणत्याही दिवशी कोणालाही कुठेही त्या प्रतिक्रिया वाचता येतील. वाचकांच्या प्रतिक्रियांना काही क्षणात उत्तर देणे हेही लेखकाला अशक्य नाही. वाचक वा दर्शक आणि इंटरनेटचे माध्यम यातली ही थेट संवादाची सोय इंटरनेटला सुपर माध्यमाच्या दिशेने वाटचाल करण्यासाठी खूपच उपयुक्त आहे.

भाषेच्या मर्यादाही मागे पडत आहेत.. 

इंटरनेट म्हंटलं की इंग्रजी अपरिहार्य आहे, आणि त्यामुळेच भारतासारख्या देशात त्यावर मर्यादा पडतील असं काल-परवापर्यंत वाटत होतं. मात्र हिंदी, मराठी किंवा अगदी बंगाली, तामिळ, तेलुगू सारख्या भाषांचे युनिकोड फाँटस उपलब्ध झाल्याने आज अक्षरशः हजारो वेबसाईटस आणि ब्लॉग्ज भारतीय भाषांतून सहजपणे तयार होताना दिसू लागले आहेत. मध्यंतरी जया बच्चन यांनी 'हम युपीवाले है, हम हिंदी में बोलेंगे' हे उदगार काढले आणि त्यावर गदारोळ उठला. ह्या प्रकरणात स्वतः अमिताभ बच्चनला काय म्हणायचय याबद्दल सर्वांनाच कुतूहल होते. अमिताभला जे म्हणायचे होते, ते अमिताभने भारताबाहेर असताना आपल्या ब्लॉगवर लिहीले. हा ब्लॉग अमिताभचा अधिकृत ब्लॉग असल्याने तो विश्वासार्ह होता. अमिताभ वृत्तपत्रांना वा वाहिन्यांना मुलाखतीसाठी उपलब्ध होऊ शकला नाही, तरी ब्लॉगवरील त्याच्या स्वगतावरून सर्व वृत्तपत्रांनी व वाहिन्यांनी सविस्तर बातम्या दिल्या. जगभरात अक्षरशः लाखो लोकांनी तो ब्लॉग वाचला. आपल्या हजारो प्रतिक्रिया त्यावर नोंदवल्या. अमिताभचा हा ब्लॉग इंग्रजीत होता. मात्र ज्यांना चांगले इंग्रजी येत नाही, असे महत्वाचे पुढारी वा तत्सम महत्वाच्या व्यक्तींना आज हिंदी, मराठी वा तत्सम भाषेत आपला ब्लॉग तयार करणे आज शक्य आहे. इंटरनेटने इंग्रजी भाषेचा अडथळा मागे टाकला आहे ही बाब भारतासारख्या बहुभाषी देशाच्या दृष्टीने खरोखरीच क्रांतीकारक आहे.
इंटरनेटच्या बाबतीत डिजिटल डिव्हाईड च्या मुद्याबद्दल नेहमीच चर्चा होते. १९९५ साली भारतात आलेले इंटरनेट २००८ साली दुरदर्शनसारखे घराघरात गेलेले असेल असा दावा किंवा अपेक्षा कोणीच करणार नाही. त्यातही त्यातील भाषेचा वापर हा आजच्या पेक्षाही अधिक सुलभ होण्याची गरज आहे. भारतीय भाषांच्या युनिकोड तंत्राची प्रगती आजही पुढे सरकते आहे. २०१० सालापर्यंत तिला पुर्णत्व येईल अशी आशा बाळगली जात आहे.

सर्वसामान्यांची पत्रकारिता 

वृत्तपत्रांतील वाचकांची पत्रे हा नेहमीच एक महत्वाचा भाग मानला जातो. कित्येकदा जेथे बातमीदार पोहोचत नाही अशा एखाद्या मुद्यापर्यंत एखादा वाचक पोहोचलेला असतो. तो पत्र लिहून ती बाब वृत्तपत्राला कळवतो तेव्हा आश्चर्याचे धक्के बसतात, आणि चक्रे वेगाने फिरतात. अशी उदाहरणे आपल्याला पहायला मिळतात. आता ह्या वाचकांच्या पत्राच्या पुढे नेणारी सर्वसामान्यांची पत्रकारिता किंवा सिटीझन्स जर्नालिझम जगभरात बहरताना दिसतो आहे. माध्यमांच्या दृष्टीने म्हंटले तर एकीकडे हे आव्हान आहे, तर दुसरीकडे ते एक वरदानही आहे. ज्या वृत्तपत्राकडे सिटीझन जर्नालिझमची जास्तीत जास्त शक्ती असेल, वा ज्या वाहिनीकडे जास्तीत जास्त संख्येने नागरिकांकडून प्रत्यक्ष घेतलेल्या व्हिडिओ क्लीप्स येत असतील अशा वाहिनींची ताकद इतरांपेक्षा अधिक असणार आहे. प्रगत होत चाललेले तंत्रज्ञान एकीकडे सोपे आणि दुसरीकडे किंमतीला अतिशय स्वस्त व परवडण्याजोगे असल्यानेच सिटीझन जर्नालिझमचा प्रवाह दुथडी भरून वाहू लागणार आहे. शे दोनशेला मिळणारा डिजिटल कॅमेरा शेकडो छायाचित्रे घेऊ शकेल व त्यातली अनेक छायाचित्रे इंटरनेटवरून अपलोड होऊन क्षणार्धात वृत्तपत्रे व वाहिन्यांकडे पोहोचू शकतील. हाच प्रकार काही फरकाने व्हिडिओ कॅमेर्‍यांच्या बाबतीतही होणार आहे.

खर्‍या अर्थाने मल्टीमिडिया 

सर्वसामान्यांची पत्रकारिता हे खरं तर उद्याचे एक स्वतंत्र माध्यम म्हणून उभं राहण्याची शक्यता आहे. आजचे ब्लॉग्ज हे त्याच दृष्टीने वाटचाल करीत आहेत. वृत्तपत्रे व वाहिन्या देऊ शकणार नाहीत एवढा मजकूर, चित्रे, छायाचित्रे, विचार असा समृद्ध ज्ञानखजिना ब्लॉगचे माध्यम जगापुढे ठेवत जाणार आहे. इंटरनेटच्या पोटात अशा प्रकारची छोटी मोठी माध्यमं नांदत राहणार आहेत. त्यांचा थेट परिणाम आज ज्यांना आपण माध्यमं म्हणतो त्यावर होत जाणार आहे. प्रगत राष्ट्रांतील कित्येक दैनिक वृत्तपत्रांमध्ये आज दररोज वैशिष्ट्यपूर्ण वेबसाईटस व ब्लॉग्जची माहिती वाचकांना दिली जात असते. भाषिक वृत्तपत्रे त्या दृष्टीने आज मागे दिसतात. पण उद्या त्यांना हा भाग ठळकपणे द्यावाच लागणार आहे.

इंटरनेटच्या मर्यादा आणि उद्या 

इंटरनेटचं ताकदवान माध्यम कोणत्याही मर्यादांविना उभं आहे असं चित्र मला इथे रंगवायचं नाही. हे मुद्दे निघाले की हमखास समोरून प्रश्न येतो, की आम्ही बसमध्ये वा रेल्वेगाडीत बसून वृत्तपत्र वाचत जातो. इंटरनेटचं तसं कुठे करता येतं? आरामखुर्चीत बसून इंटरनेटवरचा पेपर कुठे वाचता येतो? किंवा प्रकाशमान संगणकी स्क्रीनवरचं एक पान वाचलं की डोळ्यातून पाणी येऊ लागतं. ह्या इंटरनेटच्या आजच्या काही मर्यादा जरूर आहेत. मोबाईल फोनवर इंटरनेट दिसतं, ते कुठेही पहाता येतं असं मी म्हणणार नाही. कारण त्यात तर प्रचंड मर्यादा आहेत. पण एक लक्षात घ्यायला हवं की गरज ही शोधाची जननी असते. शास्त्रज्ञांचे आजचे प्रयत्न ई इंक आणि ई पेपर च्या दिशेने चालले आहेत. झेरॉक्स, मोटोरोला सारख्या कंपन्या गेली काही वर्षे अब्जावधी रूपये खर्च करून संशोधन करीत आहेत. ई पेपर २०१५ च्या आसपास प्रत्यक्षात येईल अशी चर्चा तज्ज्ञ आणि माहीतगार मंडळी करीत आहेत. ई पेपर असेल आपल्या रोजच्या पेपर सारखाच. संपूर्ण आकाराचा. उदबत्तीचा गोल आकाराचा सुरनळीसारखा बॉक्स असेल तशी सुरनळी ह्या पेपरची होईल. ती तुम्ही जवळ ठेवायची. दर पाच दहा मिनिटांनी त्यातला मजकूर व छायाचित्रे बदलत असतील. तुम्हाला वेळ मिळाला की पेपरची ती सुरनळी सरळ करायची. आलेली ताजी बातमी पहायची. सुरनळी परत ठेवून द्यायची. जे दैनिक हवे त्याची वर्गणी भरलेली असली की त्यावर त्या बातम्या आपोआप उमटत राहणार. ई इंक चे अतिसुक्ष्म कण त्या ई पेपरवर आपोआप इकडे तिकडे होऊन नवनवी अक्षरे, मथळे, छायाचित्रे रिमोट पद्धतीने त्यावर उमटणार. बातमीदार तसच काम करत असणार. अग्रलेख तसेच येत राहतील. लेख तसेच असतील. फक्त पेपर आणि इंक बदलेल.
आज हा सारा प्रकार वाचताना स्वप्नवत आणि अशक्यप्राय वाटतोय. ते स्वाभाविक आहे. पण हे स्वप्न सत्याकडे वाटचाल करत हे देखील वास्तव आहे. ह्या दृष्टीने चाललेले अनेक प्रयोग यशस्वी होत आहेत. विज्ञानाची झेप मानवी मेंदूच्या पलिकडची असते. फॅक्स किंवा दुरदर्शनची कल्पना अठराव्या -एकोणीसाव्या शतकात अशक्यप्रायच वाटली होती. पण विसाव्या शतकात ते वास्तवात आलं. आपण माध्यमांची चर्चा आज करतोय ती आजचे संदर्भ डोक्यात घेऊन. उद्याचे प्रगत संदर्भ डोक्यात घेतले की वाटतं आपला ई पेपर उघडला की पहिल्या पानावर आलेली ताजी बातमी त्यावरची व्हिडिओ क्लीप पहात आपल्याला वाचता येईल. अशा वेळी प्रेस मिडीया विरूद्ध टीव्ही मिडीया अशी विसाव्या शतकात झालेली ऐतिहासिक चर्चा ऐकून हंसू आल्याशिवाय राहणार नाही.
एक मात्र नक्की, की माध्यमांचे दृश्य बदलले तरी त्याचा आत्मा बदलणं विज्ञानाच्या ताकदीबाहेरचं आहे. माणसाची चाल पायावरच राहणार आहे. आजचा कागदी पेपर असो की उद्याचा ई पेपर माणसाची चाल पायांनी आणि विचार डोक्यातूनच येत राहणार आहे. ई पेपर आल्याने माध्यमांच्या भूमिकेत मोठा बदल संभवतो अशी चर्चा मात्र जगभर कुठेही चाललेली दिसत नाही.

बहुगुणी गुगल कॅलेंडर

गुगल आणि जीमेलच्या सेवेशी आपण एव्हाना चांगले रूळलो आहोत. जीमेलमध्ये युनिकोडचे मराठी फाँट वापरून मराठी ईमेल पाठवता येते याचे प्रयोगही आपण बहुतेकांनी केलेले आहेत. आपण जेव्हा आपलं जीमेल अकाऊंट उघडतो तेव्हा त्या अकाऊंटच्या पोटात इतरही अनेक मोफत सेवा साठलेल्या आहेत याची कल्पना असूनही आपण त्यांच्या वाटेला फारसे गेलेलो नसतो. जीमेल अकाऊंट उघडून आपल्याला आलेल्या ईमेल पाहून झाल्या, किंवा फार तर पाठवायच्या ईमेल पाठवून झाल्या की आपण लॉगआऊट करून बाहेर पडतो. गुगलच्या सेवांपैकी फक्त जीमेल वापरणे आणि इतरांकडे फारसे न पाहणे म्हणजे आपल्या टीव्हीवर फक्त एकच चॅनेल बारा महिने पहात राहण्यासारखं आहे. आपल्या टीव्हीवर इतरही वेगवेगळ्या प्रकारचे चांगले-बरे-सोसो वगैरे वर्गीकरणात जाऊ शकणारे शेकडो चॅनेल्स असतात. ते न पहाता फक्त एकच चॅनेल पाहण्यात ज्या प्रकारचा तोटा आहे तोच तोटा आपण गुगलच्या अन्य सेवांचा लाभ न घेण्यात आहे.
गुगलच्या अनेक सेवांपैकी गुगल कॅलेंडर ह्या मोफत सेवेबद्दल मला आज खास करून बोलायचं आहे. ज्या मंडळींनी हे कॅलेंडर आजपर्यंत वापरलच नाही त्यांनी हा लेख वाचून ते वापरणं सुरू केलं तर एका कायम व उत्तम सुविधेचा अनुभव त्यांना येईल. इतर अनेक सेवांतून मी गुगल कॅलेंडर निवडलं याचं कारण हे कॅलेंडर आणि आपला मोबाईल फोन यांची अतिशय उपयुक्त सांगड आपल्याला घालता येते. उदाहरणार्थ पहा. रामरावांना डॉक्टरांनी त्यांचं दुपारचं आणि रात्रीचं जेवण वेळेवर घेण्याचा सल्ला दिला आहे. प्रकृतीला महत्व असल्याने रामरावांनीही दुपारी ठीक एक वाजता आणि रात्री ठीक आठ वाजता जेवायचच असा निश्चय केला आहे. रामराव तसे दिवसभर कामात गढलेले असतात. व्हिजिटर्स, मिटींग्ज, पत्रलेखन, ऑफिसच्या कामाचं वाचन यात पहिल्या दिवशी दुपारचे दोन कधी वाजले हे रामरावांना कळलच नाही. एक तास उशीर झाल्याने रामराव मनातल्या मनात चरफडले. कुणीतरी आपल्याला ठीक एक वाजता आठवण करायला हवी, आपण निदान मोबाईलवर अलार्म तरी लावायला हवा असं त्यांना वाटलं. पण पुढल्या काही दिवसांतही वेगवेगळ्या तर्‍हा होत राहिल्या. कधी ते अलार्म लावायलाच विसरायचे, कधी अलार्म लावलेल्या वेळी मोबाईल सायलेंट मोडवर असल्याने अलार्म कधी होऊन गेला हे कळायचं नाही. पुढे रामरावांची ती समस्या सुटली गुगल कॅलेंडरमुळे. रामरावांना ठीक बारा वाजून पंचावन्न मिनिटांनी लंच घेण्याची आठवण करणारा एक एस.एम.एस. गुगल कंपनीतर्फे मिळू लागला. दररोज न चुकता त्या ठरलेल्या वेळेला तो एस.एम. एस. येणार याची रामरावांना सवयच झाली. रामराव एव्हढे बेशिस्त की केवळ एका एस.एम.एस. ला ते दाद देईनात. तो एस.एम.एस. यायचा. ते तो पहायचे. पुन्हा जेवण वेळेवर घेण्याचं विसरून जायचे. यावर त्यांनी रिरिमाईंडरचा उपाय शोधला. त्यानुसार त्यांना पहिला एस.एम.एस. बारा वाजून पंचावन्न मिनिटांनी, दुसरा ठीक एक वाजता आणि तिसरा एक वाजून तीन मिनिटांनी मिळू लागला. हा उपाय मात्र बराचसा लागू पडला. तीन तीन वेळा त्यांच्या मोबाईलवर एस.एम.एस. आल्याने ते वेळेवर जेऊ लागले. ते तिन्ही एस.एम.एस. आता त्यांनी तीन महिन्यांसाठी कायम लावून ठेवून दिले आहेत. दररोज अलार्म लावण्याची कटकटही आता त्यांना नाही.
रामरावांनी हे आठवण करून देणारे एस.एम.एस. लावले ते गुगल कॅलेंडरवर. दिवसभरात ते असेच चहाच्या वेळेचे, ऑफिसमधून बाहेर पडण्याचे, एवढेच कशाला कुणाच्या वाढदिवसाचे, कुठल्या ठरलेल्या कार्यक्रमाचे, भेटीगाठींचे एस.एम.एस. वर्षभरासाठी लावून ठेवत असतात. हे एस.एम.एस. देखील ते तीन तीन वेळा रिरिमाईंडर पद्धतीने लावत असतात. त्यामुळे त्यांचा मोबाईल आता स्वस्थ नसतो. सारखा तो काही ना काही गोष्टींची आठवण करून देतच असतो. रामराव त्याप्रमाणे आपलं आयुष्य शिस्तबद्ध राखण्यात यशस्वीही होत असतात. आज तरी गुगल कॅलेंडरवर ही सेवा मोफत आहे. पुढेही ती मोफतच राहील असा विश्वास अनेकांना वाटतो आहे. रामरावांचं हे उदाहरण ऐकल्यावर काहींना प्रश्न पडेल की हे एस.एम.एस. रिमाईंडर भारतीय मोबाईल फोन्सवर लावता येतात का? ते आल्याबद्दल काही चार्ज आपल्याला द्यावा लागतो का? ह्या दोन प्रश्नांची उत्तरे प्रथम देतो आणि नंतर त्याच्या तंत्राकडे वळतो. पहिली गोष्ट म्हणजे गुगल कॅलेंडरची ही सेवा मोफत आहे. म्हणजे ह्या सेवेबद्दल गुगल कोणताही उघड वा हिडन चार्ज लावत नाही. दुसरी गोष्ट म्हणजे आपल्या मोबाईल कंपन्याही येणार्‍या एस.एम.एस. साठी कोणताही चार्ज लावत नाही. म्हणजेच आपल्याला गुगल कॅलेंडरवरून कितीही एस.एम.एस. आले तरी आपल्या खिशाला कसलीही चाट पडत नाही.
गुगल कॅलेंडरवरून आठवणींचे मोठे मोठे एस.एम.एस. पाठवणं शक्य असतं. म्हणजे उदाहरणार्थ, समजा २१ नोव्हेंबर २००८ रोजी तुमच्या अमुक तमुक मित्राचे लग्न पुण्यात आहे. तुम्ही आज सप्टेंबर २००८ मध्ये ( किंवा अगदी वर्ष दोन वर्ष अगोदर सुद्धा) तो एस.एम.एस. प्रोग्राम करू शकता. त्या एस.एम.एस. मध्ये त्या लग्नाचा तपशील, वधू-वरांची नावे, लग्नस्थळाचा पत्ता, मित्राचा व लग्नस्थळाचा दूरध्वनी क्रमांक, मुहुर्ताची वेळ असं सारं काही सप्टेंबरमध्ये टाकून ठेवलत आणि तो एस.एम.एस. तुम्हाला २० नोव्हेंबर २००८ रोजी सकाळी ९ वाजता मिळावा असं गुगल कॅलेंडरमध्ये प्रोग्राम करून ठेवलत की तुम्ही सगळं विसरायला मोकळे. बरं, हे सारं करणं अगदी सोपं. आपल्या संगणकावर जीमेल पहात असताना आपल्या कीबोर्डचा वापर करून काय हवा तो आणि हवा तेव्हढा तपशील टाईप करून ठेवायचा. मोबाईलवर अलार्म लावायचा तर आपण किती तपशील की ईन करू शकणार याला मर्यादा असते. शिवाय मोबाईलची बटणं दाबून तो सारा तपशील टाकत बसणं किती जिकीरीचं असेल याचा विचार तुम्हीच करा. त्यापुढे गुगल कॅलेंडरची ही एस.एम.एस. रिमाईंडर्स खूपच सोपी आणि सुलभ वाटतात.
कॅलेंडर म्हंटलं की आपल्याला अपुरी जागा, तो तारखेचा इंचभर चौकोन असं काहीतरी डोळ्यासमोर येतं. गुगल कॅलेंडरचं तसं नाही. तुम्ही आफिसचं कॅलेंडर वेगळं, व्यक्तीगत कॅलेंडर वेगळं, आणखीही इतर काही खात्यांची वा प्रकल्पांची कॅलेंडर्स वेगवेगळी ठेवू शकता. ही वेगवेगळी कॅलेंडर्स वेगवेगळीही पाहू शकता, किंवा हवी तर सगळी एकदमही पाहता येतात. हा मुद्दा थोडा अधिक स्पष्ट करून सांगतो. गुगल वेगवेगळ्या कॅलेंडरसाठी वेगवेगळा रंग तुम्हाला देते. समजा ऑफिस कॅलेंडरचा रंग हिरवा असेल आणि व्यक्तीगत कॅलेंडरचा रंग लाल असेल तर हिरवं आणि लाल कॅलेंडर वेगवेगळं पाहता येणं शक्य असतं. पण समजा एका विशिष्ट तारखेला एकूणच काय स्थिती आहे हे पहायचं असेल तर तेही पहाता येतं. उदाहरण समजा १ ऑक्टोबर २००८ चं घ्या. ह्या दिवशी कोणत्या वेळी ऑफिसच्या कामाची आणि आपल्या व्यक्तीगत कार्यक्रमांची काय स्थिती आहे हे एकदम पाहता येतं. १ ऑक्टोबर २००८ ह्या दिवशी हिरव्या रंगातील आणि लाल रंगातील अपॉइंटमेंटस वा रिमाईंडर्स एकदम दिसत असल्याने नियोजन करणं अगदी सोपं असतं. ह्या सार्‍या गोष्टी एस.एम.एस. रिमाईंडर्सनी युक्त असल्यास आपण संगणकाच्या समोर नसलो तरी कोणतीही गोष्ट विसरणं शक्य नसतं.
गुगल कॅलेंडरचा पुढला महत्वाचा भाग म्हणजे तुमच्या मोबाईल फोनवर इंटरनेट चालू करून तुमच्या गुगल कॅलेंडरमध्ये तुम्ही भर घालू शकता वा त्यात बदल करू शकता. गुगल कॅलेंडरमध्ये एस.एम.एस. ची सुविधा मिळविण्यासाठी तुम्हाला विशिष्ट सेटींग (आजकाल सेटींग म्हंटलं की लोकांना सरकारी चहापाणी वगैरे वाटतं, इथे ते सेटींग नव्हे) करावं लागतं. त्यासाठी जीमेलच्या स्क्रीनवर सर्वांत वर डावीकडे असलेल्या Calendar ह्या शब्दावर क्लीक करून गुगल कॅलेंडर उघडा. मग सर्वांत वर उजवीकडे Settings ह्या शब्दावर क्लीक करा. तुम्हाला तीन प्रकारची कॅलेंडर सेटींग्ज दिसतील. त्यातील Mobile Setup वर क्लीक करा. ज्या मोबाईल फोनवर तुम्हाला एस.एम.एस. हवे असतील तो मोबाईल नंबर गुगल व्हेरीफाय करते. त्यासाठी तो मोबाईल नंबर टाईप करा. त्यानंतर Send verification code वर क्लीक करा. क्लीक केल्यानंतर काही क्षणातच गुगल तुम्हाला तुमच्या मोबाईलवर एक एस.एम.एस. पाठवेल. त्या एस.एम.एस. मध्ये एक कोड दिलेला असेल. तो कोड Settings मध्ये टाईप करायचा व नंतर Finish Setup वर क्लीक करायचं. एवढं केलत की तुमचा मोफत एस.एम.एस. मिळण्याचा मार्ग खुला झाला. आता तुमच्या कॅलेंडरमध्ये विशिष्ट तारखेला तुम्ही जे टाईप कराल त्याचा एस.एम.एस. मिळण्यासाठी Option मध्ये Reminder च्या खाली Email,Pop up आणि SMS हे जे तीन पर्याय आहेत त्यातील SMS हा पर्याय निवडा. शेवटी तळाशी असलेल्या Save ह्या बटणावर क्लीक करायला विसरू नका.
तुम्हाला तुमचे हवे तेवढे रिमाईंडर अशा प्रकारे लावता येतील. गुगल कॅलेंडरमधील ही एक महत्वाची सुविधा झाली. पण ही सुविधा म्हणजे गुगल कॅलेंडर नावाच्या मालगाडीचा एक डब्बा झाला. इतर डबे हेही अशाच प्रकारच्या महत्वाच्या सुविधा आहेत. त्यांचा वापर करून पाहिलात तर एक प्रकारचा खजिनाच हातात आल्याचा आभास तुम्हाला होईल. तो अनुभव मी घेतला आहे. तुम्हीही तो घेऊ शकता.

'क्रोमा' तुझा रंग कसा?

गणेश चतुर्थी, ३ सप्टेंबर २००८ रोजी गुगल कंपनीने आपला 'क्रोम' नावाचा नवा कोरा वेब ब्राऊझर अचानक आणि अनपेक्षितपणे बाजारात आणला. सध्या क्रोम हा बीटा आवृत्तीत आहे. ' जन्मानंतर पोराचं बारसं झालय, पण अजून पाळण्यातले पाय नीटपणे दिसायलाही लागलेले नाहीत' अशा अर्भकावस्थेत गुगलचा आजचा क्रोम ब्राऊझर आहे. क्रोमच्या स्पर्धेत मुख्यत्वे इंटरनेट एक्स्प्लोअरर, फायरफॉक्स आणि ऑपेरा हे तीन गेली कित्येक वर्षे कुस्तीचे फड गाजवणारे व पट्टीचे म्हणावे असे पैलवान आहेत. क्रोम नावाचं कुक्कुलं बाळ विरूद्ध इंटरनेट एक्स्प्लोअरर, फायरफॉक्स व ऑपेरा ह्या सामन्यात कोण जिंकणार, कोण किती तुल्यबळ आहे वगैरे चर्चा एव्हाना जगभर सुरूही झाली आहे. एवढच नव्हे तर क्रोम चा पोर्टेबल अवतार आपल्या पेन ड्राईव्हसाठी एव्हाना तयारही झाला आहे. जन्माला आलेल्या बाळाच्या दंडाची बेडकी किती फुगतेय हे पाहण्यासाठी आज जगभरचे हजारो तज्ज्ञ अक्षरशः लाखो तास आपापल्या संगणकासमोर बसून क्रोमची चांचणी घेण्यात गुंग झाले आहेत.

क्रोम हा गुगल ह्या खाजगी कंपनीचा ब्राऊझर असला तरी तो 'ओपन सोर्स' प्रकारचा (म्हणजे 'फायरफॉक्स' सारखा खुला व सार्वजनिक म्हणता येईल असा) ब्राऊझर आहे. तुमच्या आमच्यासाठी मोफत डाऊनलोडींगसाठी आज तो सहजपणे http://www.google.com/chrome येथे उपलब्ध आहे. गुगलच्या होमपेजवरही त्याची लिंक आहे. आपल्यापैकी शेकडोंनी गेल्या आठवड्यात क्रोम डाऊनलोड केलाही असेल, आणि वापरूनही पाहिला असेल. ज्यांनी तो केला नसेल त्यांनी काही नाही तरी एक गंमत म्हणून तो वापरून पहायला हवा. मात्र एक लक्षात घ्या की क्रोम हा आज फक्त विंडोज (एक्सपी व विस्टा) सिस्टम्सवरच चालेल. मॅक आणि लिनक्स साठी क्रोम अजून गर्भावस्थेत आहे. म्हणजे, मॅक व लिनक्ससाठीचा क्रोम अजून जन्माला आलेलाच नाही.
गुगल कंपनीने सर्च इंजिनपासून ते गुगल अर्थपर्यंत अनेक उत्पादने व सेवा आजपर्यंत उपलब्ध केल्या आहेत. त्यात आता त्यांना ह्या क्रोम ब्राऊझरची भर का घालावीशी वाटली याचं स्पष्टीकरण गुगलने स्वतःच अधिकृतपणे केलं आहे. त्यात गुगलवाले म्हणतात, " आम्ही ब्राऊझरमध्ये काम करण्यात आमचा जास्तीत जास्त वेळ व्यतित करीत असतो… लोक आज वेबवर ज्या गोष्टी (व कामे) करतात त्यांची कल्पनाही पंधरा वर्षांपूर्वी जेव्हा वेब (इंटरनेट) सुरू झालं त्यावेळी कुणी केली नव्हती. आमच्या लक्षात आलं की ज्या वेब ब्राऊझरमध्ये आपण जास्तीत जास्त वेळ घालवतो त्याबद्दल अगदी मुलभूत विचार गंभीरपणे करण्याची गरज आहे. साधी वाचण्याची पानं ह्या स्वरूपात वेब सुरू झालं आणि आज ते अगदी आधुनिक अशा इंटरॅक्टीव्ह वेब अॅप्लीकेशन पर्यंत येऊन पोहोचलं आहे…" गुगलचं म्हणणं थोडक्यात असं की वेबचं जग सुरू झालं तेव्हा त्या सुरूवातीला अनुसरून असे ब्राऊझर तयार झाले. यथावकाश त्यात सुधारणा केल्या गेल्या. पण त्याचा मुलभूत गाभा हा जुनाच राहिला. त्या पार्श्वभूमीवर क्रोम हा नव्या जगाचा, नव्या मनूचा नवा दमदार अवतार आहे. त्यामुळे तो इतरांपेक्षा वेगळा आहे.
एखाद्या बंगल्याचा खुला व्हरांडा असावा तशी वेब ब्राऊझरची संगणकातली स्थिती असते. बंगल्याच्या व्हरांड्यात जसं बाहेरचं कोणीही येऊ शकतं. बसू शकतं. पोरं बाळं येऊन पकडापकडी खेळून जात असतात. तसंच, ब्राऊझरमध्ये जगभरच्या वेबसाईटस व त्यांचेशी संबंधित अप्लीकेशन्स वा लहानमोठी सॉफ्टवेअर येतात, सक्रिय होतात आणि निघून जातात. ह्याच प्रक्रियेत सुरक्षेची जोखीम असते. आजही अनेक स्पायवेअर्स, ट्रोजन्स वगैरे विघातक गँगस्टर्स आणि खतरनाक गुंड ब्राऊझर नावाच्या व्हरांड्यात वेष बदलून येतात, आणि हळूच आपल्या संगणकाच्या बंगल्यात कधी शिरतात हे आपलं आपल्यालाही कळत नाही. ब्राऊझर हा मूळात व्हरांडाच असल्याने इंटरनेट एक्स्प्लोअरर असो की फायरफॉक्स, आणि ऑपेरा असो की आणखी एखादा दुसरा ब्राऊझर असो सुरक्षेचा प्रश्न हा असतोच. व्हरांड्यात जमणारे सगळेच काही गुंड वा गँगस्टर नसतात. काही जण खरोखरीच सज्जन, विद्वान, ऋषी-मुनी असतात. ते बंगल्याला आणि व्हरांड्याला उपयुक्तही असतात. पण काही गुंड-पुंड हे सज्जनाच्या चेहेर्‍याने वा ऋषी-मुनींच्या वेषात व्हरांड्यात येतात. तेव्हा व्हरांड्याची सुरक्षा व्यवस्था उत्तम असणं गरजेचं असतं. आज मायक्रोसॉफ्टच्या इंटरनेट एक्स्प्लोअररचा आठवा अवतार उपलब्ध आहे. म्हणजे पुर्वीच्या सात अवतारांचा अनुभव इंटरनेट एक्स्प्लोअररच्या गाठीला आहे. जगातल्या शंभरातले सत्त्याण्णव लोक आजही इंटरनेट एक्स्प्लोअरर उघडून इंटरनेटवर मुशाफिरी करीत असतात. मायक्रोसॉफ्ट सारखी यंत्रणा, अनुभव मागे असतानाही आजही इंटरनेट एक्स्प्लोअरर (चा व्हरांडा) सुरक्षित नाही. तोच प्रकार कमी-अधिक फरकाने फायरफॉक्स व ऑपेराचाही आहे. थोडक्यात, वर्षो नु वर्षे जे ब्राऊझर्स विकसित होत आले आहेत, त्यांनीही अद्यापि इष्ट अशी विकासाची पातळी गाठलेली नाही. असं जर आहे, तर मग क्रोम नावाच्या त्या कुक्कुल्या बाळाचं काय? असा प्रश्न आहे. पण कृष्ण हे जसे देवकीचे बाळ होते, तसे क्रोम हे गुगलचे बाळ आहे. त्यामुळेच क्रोमभोवती एक वेगळे वलय आहे.
क्रोमचा विचार दोन पातळ्यांवर आपण करायला हवा. एक म्हणजे तुम्ही आम्ही युजर म्हणून क्रोममध्ये असे काय आहे की आपण तो वापरण्याचा विचार करावा? आज आपल्यापैकी बहुतेक जण एक तर इंटरनेट एक्स्प्लोअरर किंवा फायरफॉक्स हे ब्राऊझर वापरत आहेत. हे आपण महिने नु महिने करीत आलो आहोत. एकाएकी एका रात्री गुगलने नवा ब्राऊझर काढला म्हणून आपला नेहमीचा ब्राऊझर सोडून आपण आंधळेपणाने क्रोम वापरायला सुरूवात करायची का? पहिल्या पातळीवरचे हे दोन प्रश्न खूपच महत्वाचे आहेत. दुसरी पातळी आहे ती सुरक्षेची. हा भाग बराचसा तांत्रिक आहे. त्यात सहसा आपण डोकं घालत नाही. कारण आपली भूमिका इंटरनेट सर्फर इतकीच सरळ साधी असते. फार फार तर आपण ह्या बाबतीत अनुभवी वा तज्ज्ञांचा सल्ला अंगिकारत असतो. जरी आपल्याला सुरक्षेच्या बाबतीत खूप काही गम्य नसलं तरी क्रोमची परिस्थिती त्या बाबतीत कशी आहे? तज्ज्ञ मंडळी त्याबाबत काय म्हणताहेत? हे मुद्दे तुमच्या आमच्यासाठी महत्वाचे आहेत.
क्रोम मध्ये असं काही खास वा जास्त आहे का की कुणी सध्याचा ब्राऊझर सोडून क्रोम वापरायला लागावं. वेग व इंटरफेस (व्हरांड्याची मांडणी) ह्या बाबतीत क्रोममध्ये काही वैशिष्ट्ये आहेत एवढं नक्की. वेगाच्या बाबतीतल्या विश्वासार्ह चांचण्या अजून मोठ्या प्रमाणावर आलेल्या नसल्याने क्रोम त्या बाबतीत नेमका किती मागे वा पुढे आहे हे सांगणं थोडं जल्दबाजीचं होईल. पण एक मात्र नक्की की क्रोम हा कच्चा खिलाडू मात्र अजिबात नाही. जन्माला आल्या आल्या हनुमानाने सूर्यावर उ़डी घेतली अशी कथा आहे. क्रोमनेही आल्या आल्या इंटरनेट एक्स्प्लोअरर व ऑपेराच्या मार्केंट शेअरच्या दिशेने झेप घेतल्याचं मत अनेकांनी व्यक्त केलं आहे. फायरफॉक्सचे युजर्स हे जगात एखादा भला मोठा खंड असावा एवढ्या मोठ्या संख्येत आहेत. तिथेही चलबिचल आहे. क्रोम आज बीटा आवृ्‌त्तीत आहे. एवढ्यात त्याच्याकडे वळण्याचं कारण नाही. आगे आगे देखते है, होता है क्या असा पवित्रा बहुतेकांनी आज घेतला आहे. क्रोम चा इंटरफेस वैशिष्ट्यपूर्ण म्हणावा लागेल. मूळात गुगलचे होम पेज जसे स्वच्छ, सुटसुटीत व शुभ्र पांढरे आहे, तसाच क्रोम आहे. गडबड-गचडी तिथे अजिबात नाही. FILE, EDIT, VIEW, TOOLS वगैरे तोच तो आणि तोच तो प्रकारचा मेनू त्यात नाही. प्रथमदर्शनी आवडेल असा क्रोमचा इंटरफेस आहे. अक्षरे, चित्रे, फोटो त्यात व्यवस्थित दिसतात. वेगात इतरांच्या मानाने फार मोठी तफावत नाही (निदान पिछाडी तरी नक्कीच जाणवत नाही). गुगलचं म्हणणं असं आहे की त्यांनी सुरक्षेची फार मोठी काळजी क्रोमच्या बाबतीत घेतली आहे. एकाच वेळी ब्राऊझरमध्ये अनेक साईटस अनेक टॅब्जमध्ये उघडलेल्या असताना एखादी साईट वाईट प्रकारची असल्यास संपूर्ण ब्राऊझरच मान टाकून बंद होतो, हा अनुभव तुम्हा आम्हा सर्वांना कधी ना कधी आलेला आहे. गुगल म्हणते की हा अनुभव क्रोममध्ये येणार नाही (किंवा खूपच कमी येईल) कारण प्रत्येक टॅब हा क्रोममध्ये एक सॅन्डबॉक्स (गुगलनेच हा Sandbox शब्द वापरलाय) आहे. एक कोसळल्यास दुसरा कोसळणार नाही. खेरीज जावास्क्रीप्टच्या हाताळणीसाठी V2 हे नवे इंजिन क्रोममध्ये गुगलने वापरले असल्याने त्यावर आधारित अप्लीकेशन्स क्रोममध्ये इतरांपेक्षा फास्ट चालतील असा गुगलचा दावा आहे.
क्रोम तयार करताना गुगलने मोझीला फायरफॉक्स व अॅपलच्या सफारी ह्या दोन ब्राऊजर्समधील काही तंत्रे वापरली आहेत याची कबुली जाहीरपणे दिली आहे. खेरीज जे काही आहे ते ओपन सोर्स म्हणजे खुले आहे. खुले असल्याने तुम्हाला त्यात काही बदल करणे, अथवा क्रोमसाठी इतर उपयुक्त असे प्लगिन्स वा टूल्स बनवणे शक्य आहे. फायरफॉक्ससाठी अशी शेकडो प्लगिन्स व टूल्स बनून त्यांच्या कित्येक सुधारित आवृत्त्या आज उपलब्ध आहेत. क्रोमच्या बाबतीतही अशी शेकडो प्लगिन्स व टूल्स उद्या बनणार यात शंका नाही. क्रोमचा आजचा रंग आणि उद्याचा रंग यात झपाट्याने प्रवास होणार आहे. क्रोमचा उद्याचा म्हणजे भविष्यातला रंग नेमका कसा असेल याचा अंदाज करणं फार अवघड आहे. एक मात्र नक्की की मायक्रोसॉफ्टचा इंटरनेट एक्स्प्लोअरर आणि गुगलचा क्रोम यांच्यात येत्या वर्षभरात एक जबरदस्त फ्री स्टाईल कुस्ती रंगणार आहे. ही कुस्ती आपण त्या दोन्ही ब्राऊझर्समध्ये पाहू शकू. देखने में क्या हर्ज है?

बहुगुणी इरफानव्यू

आपला संगणक सारं जग स्वतःमध्ये सामावून घेतो आहे. इंटरनेटची सुरूवात झाली तेव्हा त्याला फक्त अक्षरे आणि आकडेच तेवढे माहीत होते. नुसतं एकरंगी मजकूराचं इंटरनेट नीरस वाटणं हे साहजिक होतं. माणसाला जन्मतःच रंग आणि विविध आकारांचं आकर्षण असतं. इंटरनेटवर अक्षरं आणि शब्दांबरोबर चित्रे, छायाचित्रे हवीत आणि तीही रंगीत, स्पष्ट व आकर्षक हवीत हा ध्यास माणसाने घेणं हे स्वाभाविक होतं. त्यानुसार अतिशय झपाट्याने काम आणि संशोधन होत गेलं, आणि आपला संगणक रंगीत आणि सचित्र झाला. इंटरनेटही त्या पाठोपाठ चित्रमय झालं. माणूस हा समाधान मानणारा प्राणी नाही. मुकी चित्रे आणि छायाचित्रांवर तो थांबून कसा राहणार? स्टील ग्राफीक्स पाठोपाठ तो व्हिडिओच्या मागे न लागता तरच आश्चर्य होतं. माणसाने तेही साध्य केलं. संगणक आणि इंटरनेटवर आता मल्टीमिडिया पूर्णावस्थेपर्यंत पोहोचला आहे. टीव्हीवरच्या सिरीयल्स आणि नवे-जुने सिनेमे आपण आता इंटरनेटवरही पाहू शकतो.
संगणकाची तुलना आपण माणसाच्या शरीराशी केली तर सीपीयु म्हणजे मेंदू, कीबोर्ड आणि माऊस म्हणजे हात-पाय, मदरबोर्ड म्हणजे अस्थिसंस्था, आणि हार्ड डिस्क म्हणजे त्याचं पोट हे वर्णन एखादा शाळकरी मुलगा सुद्धा आता सांगू शकेल. समोरचा स्क्रीन किंवा मॉनिटर म्हणजे संगणकाचा चेहेरा असतो. असंच पुढे जाऊन विचार केला तर संगणकाच्या अंगात डिरेक्टरी किंवा फोल्डर्स म्हणजे रक्तवाहिन्या आणि असंख्य प्रकारच्या फाईल्स म्हणजे संगणकाच्या अंगातल्या पेशी असं आपल्याला सुचू शकतं. संगणक जेव्हा फक्त अक्षरं आणि शब्दांपुरता मर्यादेत होता तेव्हा त्याला TXT किंवा टेक्स्ट फाईल तेवढी माहित होती. पुढे जेव्हा चित्रे आणि छायाचित्रे आली तेव्हा JPG, TIFF वगैरे प्रकारच्या फाईल्स जन्माला आल्या. जेव्हा व्हिडीओ व चलत्चित्र आली तेव्हा AVI, MOV, MPEG ह्या फाईल्स अवतरल्या. आवाजासाठी mp3, midi, wav ह्या फाईल्सना महत्व आलं.

ही सारी बाळबोध प्रस्तावना इथे केली याचं कारण - इरफानव्यू. वाचकहो, कदाचित तुमच्यापैकी कितीतरी जण हे इरफानव्यू नावाचं सॉफ्टवेअर वापरतही असतील. कारण गेली अनेक वर्षे एक उत्तम फ्रीवेअर म्हणून इंटरनेटवर ते गाजतं आहे. मी स्वतः गेली किमान आठ वर्षे ते समाधानाने वापरतो आहे. मात्र अशी काही मंडळी असण्याची शक्यता आहे की ज्यांची ह्या इरफानव्यूशी गाठभेट किंवा ओळख अजून झालेली नाही. जर तुम्ही त्या पैकी एक असाल तर ह्या नंतरच्या परिच्छेदात येणारी माहिती तुम्हाला उपयोगाची वाटेल यात शंका नाही.
बहुगुणी इरफानव्यू असं शीर्षक ह्या लेखाला दिलं याचं कारण इरफानव्यू खरोखरीच बहुगुणी आहे. वर उल्लेख केलेल्या फाईल्स म्हणजे JPG, TIFF, AVI, MOV, MPEG, MP3, MIDI, WAV ह्या उघडण्याची वा चालविण्याची व्यवस्था इरफानव्यू मध्ये आहे. पण ह्या झाल्या फक्त ८ प्रकारच्या फाईल्स. इरफानव्यू ची ताकद प्रचंड आहे. तो एकूण ११७ प्रकारच्या फाईल्स उघडू शकतो. त्यातली एखादी TXT किंवा TTF प्रकारची फाईल सोडली तर बाकीच्या सर्व चित्रे, छायाचित्रे, चलत्चित्रे, आकृत्या, चित्रपट, आवाज यांचेशी संबंधित आहेत. थोडक्यात, इरफानव्यू हा ग्राफीक आणि मल्टीमिडीया फाईल स्पेशालिस्ट आहे. तुमचा संगणक नुकताच आणलेला वा नव्याने फॉरमॅट केलेला असेल तर इरफानव्यू त्यावर अग्रक्रमाने लावा असं मी सुचवेन. कारण उद्या समजा तुम्हाला तुमच्या मित्राने PSD प्रकारची फाईल पाठवली आणि तुमच्या संगणकावर अजून अडोबी फोटोशॉप हे महागडं सॉफ्टवेअर आलेलं नसेल तर ती PSD तुम्ही उघडणार कशी? PSD फाईल म्हणजे फोटोशॉपने तयार केलेली फाईल. ती उघडणार फोटोशॉपमध्ये, आणि तुमच्या संगणकावर फोटोशॉप अजून लागलेलंच नाही. हा पेचप्रसंग इरफानव्यू सोडवू शकतो. कारण इरफानव्यू मध्ये PSD फाईल उघडण्याची व्यवस्था आहे. आणखी एक उदाहरण घेऊ. समजा तुमच्याकडे एक चित्र BMP फाईलचे आहे. ते तुम्हाला तुमच्या ब्लॉगवर, अर्थात इंटरनेटवर टाकायचे आहे. त्यासाठी तुम्हाला ते चित्र JPG किंवा PNG किंवा GIF ह्यापैकी एका फाईल प्रकारात हवं आहे. तर त्यासाठीही इरफानव्यू तुमच्या मदतीला येतो. BMP, JPG, PNG, GIF ह्यापैकी कोणत्याही प्रकारची फाईल कोणत्याही प्रकारात बदलण्याची व्यवस्था इरफानव्यू मध्ये आहे. फाईल्स हँडलींगच्या बाबतीत इरफानव्यू इतकी बहुगुणी सॉफ्टवेअर्स (आणि त्यातही फ्रीवेअर म्हणजे मोफत असणारं टूल) फारच अपवादात्मक आहेत.
इरफानव्यूचे सारे उपयोग एका लेखात बसवून सांगण अशक्य आहे. इरफानव्यू हा एक चांगला MP3 Player सुद्धा आहे. तुमची MP3 गाणी तुम्ही त्यात ऐकू शकता. इरफानव्यू मध्ये स्लाईड शो तयार करता येतो. तोही अगदी दीड ते दोन मिनिटांत. हा स्लाईड शो तुम्हाला Exe फाईल म्हणून सेव्ह करता येतो. एवढच नव्हे तर तोच स्लाईड शो तुम्ही SCR फाईल म्हणजे Screen Saver म्हणूनही सेव्ह करू शकता. तुमची PDF प्रकारची फाईलही इरफानव्यूमध्ये उघडू शकते. म्हणजे काही कारणाने Acrobat Reader करप्ट झाला असेल तर काळजी नको, इरफानव्यू है ना? अक्षरशः "मै हूँ ना" म्हणत इरफानव्यू तुमच्या मदतीला नेहमीच धावून येतोय असं तुमच्या अनेकदा लक्षात येईल. आणखी एक उदाहरण सांगतो. आपले संगणकावरचे छोटे छोटे आयकॉन घ्या. ते ICO प्रकारच्या फाईलमध्ये साठवलेले असतात. इरफानव्यू मध्ये तुम्ही ते उघडू शकता. एखादा फोटो वा चित्र तुम्हाला आवडलं तर ते Wallpaper म्हणून वापरण्यासाठी इरफानव्यूमध्ये सेटींग उपलब्ध आहे. छायाचित्र शार्प करण्याची, ते ब्लॅक अँड व्हाईट करण्याची, ते अधिक आकर्षक (Enhance) करण्याची सोय देखील त्यात आहे. एखाद्या फोल्डरमध्ये अनेक फोटो असतील तर ते सारे फोटो थंबनेल्स स्वरूपात एकदम पाहण्याची सोय इरफानव्यू मध्ये आहे.
असे अनेक उपयोग. त्यासाठी तुम्ही इरफानव्यू वापरून पहायला हवा. वापरण्यासाठी तो डाऊनलोड करायला हवा. त्यासाठी www.irfanview.com ह्या साईटवर तुम्हाला जावं लागेल. इरफानव्यू तसा छोटासाच प्रोग्राम आहे. जेमतेम १.१० एम.बी. आकाराचा. त्या बरोबरचे प्लगिन्सही तुम्ही घ्यायला हवेत कारण ते खूपच उपयोगी आहेत. ते साधारणतः ७ एम.बी. आकाराचे आहेत. म्हणजे साधारणतः ८ एम.बी. आकाराचा हा इरफानव्यू आहे. इरफानव्यू मधला हा इरफान म्हणजे साधारणतः २३-२४ वर्षांचा तरूण आहे. तो मूळचा बोस्नियाचा. आता ऑस्ट्रिया देशात स्थायिक झालेला. त्याचा फोटो तुम्हाला irfanview.com वर पहायला मिळेल.
आणि हो, एक फार महत्वाची गोष्ट सांगायची राहिली. इरफानव्यू हा युनिकोड काँप्लायंट आहे. म्हणजे तुम्ही इरफानव्यूच्या विंडोत मराठी युनिकोड फाँट वापरून टाईपही करू शकता, किंवा चक्क एखादी फाईल मराठी अक्षरात सेव्हही करू शकता. असा हा बहुगुणी इरफानव्यू. हॅटस ऑफ टू यू इरफान. हा प्रोग्राम तू एखाद्या कंपनीला लाखो डॉलर्सना विकू शकला असतास. त्यासाठी बड्याबड्यांनी रांगही लावली असती. पण तू लाखो करोडोंच्या मागे लागला नाहीस. गेली कित्येक वर्षे तू इरफानव्यू फ्री ठेवला आहेस. रियली हॅटस ऑफ टू यू.

आपापली मास्टर 'की'

"ड्राईव्ह" ह्या इंग्रजी शब्दाचे विविध अर्थ आहेत. "लेफ्ट हँड ड्राईव्ह" पासून ते "ब्लड डोनेशन ड्राईव्ह" पर्यंत अनेक छटा त्यात आहेत. पण आपल्या संगणकातले ड्राईव्हज आणखी वेगळे. ते ड्राईव्हज म्हणजे संगणकाच्या मंत्रीमंडळातले कॅबिनेट मंत्रीच म्हणायला हवेत. हार्ड ड्राईव्ह, फ्लॉपी ड्राईव्ह, सीडी ड्राईव्ह असे वेगवेगळ्या प्रकारचे ड्राईव्हज संगणकाच्या कारभारात फार महत्वाची भूमिका बजावत असतात. हार्ड ड्राईव्ह हा तर संगणकाचा गृहमंत्रीच म्हणायला हवा. फ्लॉपी किंवा सीडी ड्राईव्ह ह्या मंत्रीपदाच्या खुर्च्या कायम असल्या तरी मंत्री मात्र सारखे बदलत असतात. आपल्या विंडोज एक्स्प्लोअररवर नजर टाकलीत तर दिसेल की आपल्या फ्लॉपी ड्राईव्हमध्ये फ्लॉपी असो वा नसो, त्याचा 'ए' किंवा 'बी' ड्राईव्ह कायम दिसत असतो. तीच गोष्ट सीडी वा डिव्हीडी ड्राईव्हची. त्यात सीडी असो वा नसो त्या ड्राईव्हला दिलेले अक्षर फाईल मॅनेजरमध्ये कायम दिसत असते. बहुतेक वेळा ई, एफ, जी, किंवा एच ह्यापैकी कोणते तरी एक अक्षर सीडी ड्राईव्हला बहाल केले गेलेले असते. ह्या ड्राईव्हमध्ये सीडी नसताना आपण त्या ड्राईव्हच्या अक्षरावर क्लीक केले तर 'आत सीडी नाही' असा संदेश संगणक देतो.
फ्लॉपी आणि सीडी ड्राईव्हपेक्षा वेगळी यंत्रणा असणारा ड्राईव्ह म्हणजे पेन ड्राईव्ह. पेन ड्राईव्हला युएसबी ड्राईव्ह, फ्लॅश ड्राईव्ह, युएसबी स्टीक वगैरे टोपण नावेही आहेत. पेनाला टोपण असते तशी पेन ड्राईव्हला ही काही टोपण नावे. पेन ड्राईव्हला अलिप्त ड्राईव्ह असेही नाव खरं तर द्यायला हरकत नाही. कारण पेन ड्राईव्ह कोणाचाही नसतो. तो आपला आपण स्वतंत्र असतो. कुठल्याही संगणकात तो गुंतत नाही. आपले अस्तित्व स्वतंत्र ठेवून कुठेही न गुंतणारी कोरडी माणसे जगात असतात, तसा हा पेन ड्राईव्ह कोरडा असतो. तुम्ही ज्यावेळी एखादा पेन ड्राईव्ह तुमच्या संगणकाला लावता, तेव्हा तो तुमच्या संगणकाचा होतो. त्याचे 'जी', 'एच', किंवा 'आय' वगैरे अक्षर तुमच्या संगणकाच्या फाईल मॅनेजरमध्ये दिसू लागते. मात्र हे अक्षर कायम नसते. जेव्हा तुम्ही तो पेन ड्राईव्ह बाहेर काढता तेव्हा बाहेर जाताना पेन ड्राईव्ह त्या संगणकाशी आपले नाते पूर्णपणे तोडूनच बाहेर पडतो. पुन्हा दुसर्‍या एखाद्या संगणकात तो गेला की तिथे तो आपले अक्षर तयार करतो आणि बाहेर पडला की पुन्हा पूर्वीचे नाते तोडून स्वतंत्र राहतो. 'पानी तेरा रंग कैसा जिसमे मिलावे वैसा' अशी हिंदी म्हण आहे. त्या आधाराने म्हणायचे तर 'पेन ड्राईव्ह तेरा अक्षर कैसा कंपुटर में जो मिले वैसा' असं म्हणता येईल.

पेन ड्राईव्ह हे आजच्या पीसी युजर्ससाठी म्हणजे तुमच्या आमच्यासाठी एक वरदान आहे. एक तर मुर्ती लहान किर्ती महान ही म्हण त्याला पुरेपूर लागू पडते. आपल्या कीचेनला पेन ड्राईव्ह लावून फिरणारे आज आयटी क्षेत्रामध्ये अक्षरशः हजारो आहेत. काही जण गळ्यात लॉकेट घालून फिरावं तसे पेन ड्राईव्ह गळ्यात घालून वावरताना दिसतात. जेमतेम पंचवीस-तीस ग्रॅम वजनाचा हा पेन ड्राईव्ह ताकदीने मात्र आपल्या सीडी किंवा अगदी डीव्हीडीपेक्षाही भारी असू शकतो. १ जीबी क्षमतेपासून ते अगदी १६ जीबी पर्यंतचे पेन ड्राईव्हज आपल्याकडे आज अडीचशे रूपयांपासून ते पाच हजार रूपयांपर्यंतच्या किंमतींना अगदी सहजपणे उपलब्ध आहेत. साध्या वह्या पुस्तके विकणार्‍या स्टेशनरी शॉप्समध्येही ते मिळू लागले आहेत यावरून त्यांची वाढती लोकप्रियता आपल्या लक्षात येते.
पेन ड्राईव्ह आणि आजची सीडी किंवा डिव्हीडी यांची उपयुक्ततेच्या दृष्टीने तुलना केली असता पेन ड्राईव्ह शर्यतीत जिंकतो. संगणक चालू होत नसेल तर आपण आपल्याकडील बुट डिस्क किंवा बुटेबल सीडी टाकून तो चालू करण्याचा प्रयत्न करतो. पण बहुतेक वेळा घडतं असं की ती बुटेबल सीडी कधी जागेवर मिळत नाही. अशा वेळी आपल्या खिशात किंवा गळ्यात कायम असणारा पेन ड्रार्ईव्ह उपयोगी पडू शकतो. पेन ड्राईव्हच्या माध्यमातून संगणक बुट करणे शक्य असते. बुटींग व्यतिरिक्त पोर्टेबल प्रोग्राम्स ही पेन ड्राईव्हने करून दिलेली एक फार मोठी सोय आहे. पोर्टेबल प्रोग्राम हा नावाप्रमाणे खरोखरीच पोर्टेबल असतो. पेन ड्राईव्हमध्ये त्याचे इन्स्टॉलेशन झालेले असते. संगणकाला पेन ड्राईव्ह लावताच आपण त्या प्रोग्रामचा वापर सुरू करू शकतो. उदाहरणार्थ, समजा काही कारणाने तुमच्या संगणकातला इंटरनेट एक्स्प्लोअरर करप्ट झाला आहे. तो पुन्हा नव्याने इन्स्टॉल करण्याइतका वेळ तुमच्याकडे नाही. पण चटकन एखादी ईमेल तुम्हाला चेक करायची आहे. अशा वेळी तुमच्याकडे पेन ड्राईव्ह असेल आणि त्यात पोर्टेबल फायरफॉक्स ब्राऊझर असेल तर तुम्ही फायरफॉक्समध्ये इंटरनेट सर्फींग करू शकता किंवा ईमेल चेक करू शकता. मला स्वतःला आवडणारा पोर्टेबल प्रोग्राम म्हणजे मोफत उपलब्ध असणारा अतिशय उपयुक्त असा ओपन ऑफिस सूट. वर्ड, एक्सेल, पॉवरपॉईंट वगैरेच्या फाईल्स तातडीने उघडण्याची वेळ येते आणि नेमका आपला ऑफिस प्रोग्राम त्यावेळी बिघडलेला असतो. अशा वेळी पेन ड्राईव्हमधला ओपन ऑफिस हा अॅप्लीकेशन सूट खूपच उपयोगी पडतो.
पेन ड्राईव्ह हा प्रायव्हसीच्या दृष्टीने आपल्या मोबाईल फोनसारखा आहे. तो सतत आपल्या खिशात वा पर्समध्ये राहतो. इतरांना तो देण्याची वा इतरांनी तो वापरण्याची गरज नसते. त्यात आपल्या खाजगी फाईल्स, हिशोब, फोटो, व्हिडीओज, आवाजाच्या फाईल्स वगैरे आपण ठेवू शकतो. हा सर्व व्यक्तीगत किंवा गोपनीय स्वरूपाचा डेटा Trucrypt सारखे टूल (www.truecrypt.org) वापरून आपण एन्क्रीप्ट करून ठेवू शकतो. त्यामुळे आपला पेन ड्राईव्ह हरवला वा कोणी चोरला तरी त्याला आपला डेटा वाचता वा वापरता येत नाही. एन्क्रीप्शन करून ठेवलेला डेटा हा आपल्याला माहीत असलेल्या पासवर्डशिवाय उघडला जाऊ शकत नाही. त्यामुळे ज्यांना गोपनीय फाईल्स ठेवायच्या आहेत त्यांचेसाठी पेन ड्राईव्हसारखे दुसरे साधन नाही. पेन ड्राईव्हला सीडी वा डिव्हीडीप्रमाणे चरे येत नसल्याने त्या कारणाने तो बाद होऊन पंचाईत होण्याची वेळ येत नाही. मात्र अतिशय निष्काळजी पद्धतीने पेन ड्राईव्ह वापरल्यास तोही अकाली बाद होण्याची शक्यता असते. खूपदा घाईघाईत पेन ड्राईव्ह व्यवस्थित लॉग आऊट न करता खस्सकन खेचून बाहेर काढण्यामुळे डेटा करप्शन तर होतच होतं पण तो कायमचा बाद होण्याची शक्यताही असते. पेन ड्राईव्हमधील डेटा त्यामुळे बॅकअप करून ठेवणे हे अत्यंत आवश्यक असते. काही जण दोन पेन ड्राईव्ह ठेवतात आणि त्यापैकी एकात बॅकअप असतो. मात्र बॅकअप हा नेहमी वेगवेगळ्या प्रकारातील मिडीयामध्ये म्हणजे पेन ड्राईव्हबरोबरच सीडी वा डिव्हीडी तसेच हार्ड ड्राईव्ह अशा वेगवेगळ्या माध्यमांमध्ये एकाच वेळी ठेवलेला असणे केव्हाही सुरक्षित असते.
तुम्ही पेन ड्राईव्ह वापरत नसाल तर अवश्य तुमच्यासाठी एक खरेदी करा. सुरूवातीस अडीचशे रूपयांचा १ जीबी क्षमतेचा पेन ड्राईव्ह खूप होतो. यात तुम्ही तुमचा सारा आवश्यक व महत्वाचा संगणकीय डेटा सतत जवळ बाळगू शकता. बाहेरगावी गेल्यानंतर तर याचा फारच उपयोग होतो. एखाद्या मित्राकडे वा सायबर कॅफेत हा पेन ड्राईव्ह उघडून त्यातील पत्रांच्या प्रिंटस घेणे खूपच सोपे असते. जे महत्वाचे पोर्टेबल प्रोग्राम्स आपल्याला नेहमी लागत असतात त्यांचा उत्तम संग्रह म्हणजे Lupo Pen Suite. हा सूट http://www.lupopensuite.com ह्या वेबसाईटवरून तुम्हाला मोफत डाऊनलोड करून घेता येईल. त्यात २०० हून अधिक अधिकृतरित्या मोफत असणारे उत्तम प्रोग्राम्स व काही गेम्सही उपलब्ध केलेले आहेत. ह्या Lupo Suite वर एक स्वतंत्र लेख लिहीता येईल एवढा त्याचा अंतरंग भरगच्च आहे. अशाच प्रकारचा एक संग्रह portableApps.com ह्या साईटवरही मोफत उपलब्ध आहे.
पेन ड्राईव्हमध्ये महत्वाची सॉफ्टवेअर व इतर आवश्यक डेटा ठेवल्याने त्याचा उपयोग एखाद्या मास्टर की सारखा होतो. एन्क्रीप्शनची सोय असल्याने तो डेटा चोरीस जाण्याची शक्यता नसते. पेन ड्राईव्हची किंमत खिशाला परवडण्यासारखी असल्याने तो सहज घेता येतो, आणि मोबाईल सांभाळताना आपल्या मनात जो एक तणाव असतो तसा तणाव पेन ड्राईव्हबद्दल नसतो. वजनाने फारच हलका असल्याने तो जड होत नाही. त्याची अडचण वाटत नाही. एकूण हे सारे गुण लक्षात घेतले तर प्रत्येकाकडे त्याची स्वतःची एक मास्टर की म्हणजे पेन ड्राईव्ह असायला हरकत नाही अशी शिफारस कोणीही करू शकेल.

रेलगाडीचा उपयुक्त ज्ञानकोश

झुक झुक गाडीच्या आकर्षणानं बालपणाला सुरूवात होते आणि पुढे ती रेल्वेची गाडी आपण गृहित धरायला लागलेलो असतो. पुढे ह्याच रेल्वेगाडीने आपण शेकडो मैलांचा प्रवासही केलेला असतो आणि स्टेशन, रिझर्व्हेशन, बर्थ, लगेज, वेटींग लिस्ट, आरएसी कोटा वगैरे शब्दांचं आपल्याला काहीही वाटेनासं झालेलं असतं. 'लांबचा प्रवास आणि रेल्वे' हे समीकरण आपल्या नकळत अंगवळणी पडून गेलेलं असतं. रेल्वेचा प्रवास अनेकदा केलेला अस ल्याने एक प्रकारचा घट्ट आत्मविश्वास आपल्याला आलेला असतो. ''रेल्वे' चं मला सगळं माहित आहे'' असा आपला आपण सोयीस्कर समजही करून घेतलेला असतो. पण हा समज बर्‍याच अर्थाने गैरसमज असतो. कितीतरी साध्या साध्या गोष्टी आपल्याला माहीत नसतात. उदाहरणार्थ हे तीन साधे प्रश्न घ्या. १) काही रेल्वे स्टेशनांच्या नावापुढे Road असा शब्द आलेला असतो. उदाहरणार्थ, नासिक रोड, वसई रोड वगैरे. अशा काही विशिष्ट स्टेशनांच्या पुढेच हा 'रोड' का आलेला असतो? २) रेल्वेने प्रत्येक स्टेशनला एक विशिष्ट कोड दिलेला आहे. स्टेशनच्या नावातील इंग्रजी अद्याक्षरांवर आधारित हे कोड असतात. उदाहरणार्थ, दादरला DDR, नागपूरला NGP, अंबरनाथला ABH वगैरे. असं असताना कुर्ल्याचा कोड CLA का? विजयवाडाचा कोड BZW का? किंवा कानपूर सेंट्रलचा कोड CNB का? 3) काही गाड्या Down Trains तर काही Up Trains असतात. हा Down आणि Up प्रकार कसा ठरतो, किंवा कशावर अवलंबून असतो?
खरं तर असे मुद्दे आपण कधी लक्षातच घेतलेले नसतात. कारण आपलं त्यावाचून तसं काही अडत नसतं. पण जेव्हा ते मुद्दे सरळ समोर येऊन उभे राहतात तेव्हा त्यांची उत्तरं पटकन मिळावीत यासाठी आपण अधीर होतो. दादर म्हणजे DDR, मग कुर्ल्याचं KLA का नाही, CLA कसं? त्याचं उत्तर म्हणजे Kurla हे स्पेलींग पूर्वी Coorla असं होतं. त्यामुळे ब्रिटीश काळातील पद्धतीनुसार चालत आलेलं कुर्ल्याचं कोड CLA हेच कायम राहिलेलं आहे. विजयवाडा हा नाव बदलण्यापूर्वी Bezwada होता. त्यामुळे त्याचं कोड BZW; आणि, 'कानपूर सेंट्रल' पूर्वी स्पेलींगने Cawnpore होतं त्यामुळे त्याचं कोड CLA.

तीन पैकी एका प्रश्नाचं उत्तर आपल्याला मिळालं. इतर दोन प्रश्नांच्या उत्तरांसाठी आपल्या मदतीला येतेय http://www.irfca.org ही वेबसाईट. IRFCA म्हणजे Indian Railways Fan Club. जसे अमिताभ बच्चन, शाहरूखखान आणि रजनीकांत वगैरे अभिनेत्यांचे फॅन क्लब आहेत, तसा फॅन क्लब भारतीय रेल्वेचा असू शकतो ह्या कल्पनेने आपल्याला एव्हाना कौतुक वाटलेलं आहे. भारतीय रेल्वेचा हा फॅन क्लब प्रथम सुरू झाला तो अमेरिकेत. त्यामुळे त्याचं नाव तेव्हा Indian Railways Fan Club of America असं होतं. IRFCA मध्ये शेवटी अमेरिकेचा A आहे तो त्या जुन्या नावामुळेच. IRFCA ची सुरूवात झाली ती ऑगस्ट १९८९ मध्ये अमेरिकेत. मणी विजय (विजय बालसुब्रमण्यम), शंकरन कुमार आणि धीरज संघी ह्या तीन जणांचा प्रायव्हेट ईमेल लीस्ट ग्रुप होता. यातून त्यांच्यात संपर्काची जी देवाणघेवाण व्हायची त्यातून IRFCA ची स्थापना झाली. मेरिलॅंड, येल, कॅलिफोर्निया, सांता बार्बारा ह्या विद्यापीठांच्या लीस्ट सर्व्हरवर १९८९ ते १९९९ ह्या काळात IRFCA चे वास्तव्य राहिले. पुढे तेथून ते OneLIST येथे हलविण्यात आले. ह्या सुमारास IRFCA ची सदस्य संख्या होती फक्त ५० ते १०० च्या दरम्यान. OneLIST हे पुढे eGroups मध्ये विलीन झाले, आणि eGroups चा ताबा नंतर YAHOO ने घेतला. ह्या काळापर्यंत IRFCA च्या सदस्यांमध्ये फक्त अमेरिकतील आणि काही ब्रिटनमधील मंडळी होती. १९९७ नंतर भारतात इंटरनेटचा प्रसार झपाट्याने होत गेल्यानंतर मात्र IRFCA मध्ये भारतीयांची संख्या झपाट्याने वाढत गेली. आज IRFCA मध्ये भारतीय आणि अनेक मराठी नावेही दिसतात. IRFCA ची सदस्यसंख्या आता ३००० च्या आसपास आहे. 

IRFCA चा हा सारा इतिहास आज तुमच्यापुढे अशासाठी ठेवला की तीन जणांनी केवळ गंमत म्हणून सुरू केलेला एक ग्रुप आज हजार पटींनी वाढला आहे. इंटरनेटवर होणारी वाढ अक्षरशः हजारो आणि खूपदा लाखो पटींचीही असू शकते. जेव्हा मनुष्यबळ हजार पटींनी वाढतं तेव्हा ज्ञानाची गंगा दुथडी भरून वाहू लागते. IRFCA चंही तसच झालं आहे. www.irfca.org ही वेबसाईट म्हणजे आज भारतीय रेल्वेचा एक समग्र ज्ञानकोश बनते आहे. ह्या वेबसाईटवर भारतीय रेल्वेसंबंधी अतिशय समृद्ध आणि सचित्र असा माहितीसंग्रह आहे. वाफेच्या रेल्वेगाडीपासून ते आजच्या आधुनिक गाडीपर्यंतच्या शिट्या कशा वाजतात हे दाखवणारा मल्टीमिडीया विभाग सुद्धा त्यात आहे. बोगद्यातून जाणार्‍या, डोंगर-दर्‍यांतून नागमोडी जाणार्‍या गाड्यांच्या व्हिडीओ क्लीप्स, रेल्वेसंबंधी अनेक छायाचित्रे हे सारे मल्टीमिडीयात आहे. भारतभरातल्या सर्व राज्यांतील रेल्वेमार्गांचे नकाशे, गाड्यांच्या आकृत्या (डायग्रॅम्स), भारतीय रेल्वेशी संबंधित पुस्तकांची यादी, आतापर्यंत आलेले रेल्वेविषयक पोस्टाची तिकीटे वगैरे वगैरे यादी करावी तेवढी थोडी आहे. १९३७ साली आलेले ब्रिटीश राजे किंग जॉर्ज (सहावे) यांचे चित्र असलेले रेल्वेविषयक पोस्टाचे दुर्मिळ तिकीट येथे पहायला मिळते. रेल्वे मॉडेलिंगच्या छंदाशी संबंधित संस्था व व्यक्तींची सविस्तर माहितीही इथे आहे. भारतीय रेल्वेचा इतिहास १८३२ सालापासून ते आजतागायत अतिशय सविस्तर असा येथे उपलब्ध आहे. 

ही साईट इतकी वेगवेगळी आणि एवढी आश्चर्यकारक माहिती देते की कुणीही प्रभावित व्हावं. मुंबईत बॅलार्ड पियर नावाचं एक रेल्वे स्टेशन कधी काळी होतं हे वाचून अचंबित व्हायला होतं. ह्या स्टेशनचे छायाचित्र आपण कौतुकाने पहात राहतो. कधी काळी मद्रास (आजचं चेन्नई) ते श्रीलंका (सिलोन) अशी रेल्वे असायची ही माहितीही चक्रावणारी आहे. रेल्वेशी संबंधित प्रवासापासून ते माल वाहतूकीपर्यंतचे आणि अपघातापासून ते सोयी-सुविधांपर्यंतचे सारे नियम इथे वाचायला मिळतात. A पासून ते Z पर्यंतची रेल्वेसंबंधीच्या Abbreviations ची सूचीही इथे तयार आहे. भारतातल्या सर्व रेल्वे स्टेशन्सचे कोडही देण्यांत आले आहेत. आपल्या रेल्वेशी संबंधित तांत्रिक माहितीचीही इथे रेलचेल आहे. ब्रॉ़डगेज, मीटरगेज आणि नॅरोगेज लाईन्सचे स्लीपर्स काय मापाचे (dimensions) असतात इथपासून ते दोन स्लीपर्समध्ये किती अंतर असतं इथपर्यंतची माहिती त्यात आहे. आपल्याला हे कुठे माहित असतं की सामान्यतः ब्रॉडगेज रेल्वेच्या रूळाची जास्तीत जास्त लांबी १३ मीटर (४२ फूट ८ इंच) एवढी असते? मात्र क्वचित काही वेळा २६ मीटर लांबीचे रूळही वापरले जातात.
विशेष गाड्यांचा एक विभाग ह्या साईटवर आहे. त्यात राजधानी एक्सप्रेसपासून ते पॅलेस ऑन व्हील्सपर्यंत आणि फ्लाईंग राणीपासून ते डेक्कन क्वीनपर्यंत अनेक गाड्यांचा इतिहास वगैरे आहे. पण ह्या विभागातील एक गाडी आपलं खास लक्ष वेधून घेते. ती गाडी म्हणजे 'प्रेसिडेन्शियल सलून' अर्थात फक्त भारताच्या राष्ट्रपतींची आणि फक्त त्यांच्यासाठीच सदैव राखीव असलेली गाडी. ही गाडी फक्त दोन डब्यांची आहे. १९५६ साली बांधण्यात आलेले हे आलिशान डबे नवी दिल्ली स्टेशनात कायम उभे असतात. ह्या दोन डब्यांमध्ये राष्ट्रपतींची बेडरूम, लाँजरूम, व्हिजिटर्स रूम, कॉन्फरन्स रूम असा लवाजमा एकीकडे आहे. दुसरीकडे राष्ट्रपतींचे सचिव व इतर कर्मचारी यांचेसाठी काही केबीन्स आहेत. हे दोन्ही डबे सागाच्या फर्निचरने तसेच रेशमी पडद्यांनी सजवण्यांत आले आहेत. 'प्रेसिडेन्शियल सलून' ची परंपरा फार जुनी आहे. १९ व्या व २० व्या शतकात भारताच्या इंग्रज व्हाईसरॉयने त्याचा उपयोग केला होता. १९२७ पर्यंत इंग्रजांची भारतीय राजधानी कलकत्ता येथे असल्याने हा 'प्रेसिडेन्शियल सलून' कलकत्त्यात उभा असे. १९२७ मध्ये इंग्रजांनी राजधानी दिल्लीत हलवल्यानंतर तो दिल्ली येथे आणण्यात आला. अत्यंत आलिशान अशा ह्या गाडीत पर्शियन गालिचे वगैरे वैभवी सजावट होती. ही गाडी वातानुकूलित नव्हती, पण आत गारवा कायम रहावा यासाठी त्यात खास पद्धतीचे पडदे लावण्यांत आले होते. गाडीत चोवीस तास गरम व थंड पाण्याची सोय करण्यांत आली होती. ही गाडी स्वतंत्र भारताचे पहिले राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांनी १९५० साली प्रथमच वापरली. त्यानंतर आलेल्या राष्ट्रपतींनीही त्याचा वापर केला. राष्ट्रपतींची मुदत संपल्यानंतर त्या गाडीतून त्यांना त्यांच्या गावापर्यंत सोडण्याचा एक प्रघात त्यानंतर पडला. ह्या प्रघातानुसार गाडी वापरणारे शेवटचे राष्ट्रपती म्हणजे डॉ. संजीव रेड्डी. त्यांनी १९७७ साली राष्ट्रपती भवनाचा निरोप घेताना ही गाडी वापरली. त्यानंतरच्या काळात सुरक्षेच्या कारणास्तव ही गाडी राष्ट्रपतींनी वापरली नाही. १९७७ ते २००३ ह्या २६ वर्षांच्या काळात ही गाडी नुसती उभी होती. नुसती उभी असली तरी तिची निगा उत्तम प्रकारे सांभाळण्याची पद्धत आहे. आपले मागील राष्ट्रपती डॉ. अब्दुल कलाम यांनी ही गाडी हरनौत ते पटणा ह्या ६० किलोमीटरच्या प्रवासासाठी वापरली. त्यासाठी ह्या गाडीच्या सजावटीचे खास नूतनीकरण करण्यांत आले होते. त्याचाच एक भाग म्हणून गाडीत प्रगत तंत्रज्ञानाने व उपग्रह यंत्रणेने युक्त अशी आधुनिक संपर्क साधनेही डॉ. कलाम यांच्यासाठी बसविण्यांत आली होती. त्यानंतर मात्र आता गेली सुमारे ५ वर्षे 'प्रेसिडेन्शियल सलून' नवी दिल्लीत शांतपणे उभे आहे. नव्या राष्ट्रपती महाराष्ट्राच्या प्रतिभाताई पाटील ह्या 'प्रेसिडेन्शियल सलून' मध्ये कधी बसतील का हे येणारा काळच ठरवील.
थोडक्यात, मुद्दा काय तर www.irfca.org ही लक्षात ठेवून पहावी अशी वेबसाईट आहे. भारतीय रेल्वेचा असा ज्ञानकोश अन्यत्र शोधूनही सापडेल असे वाटत नाही. अवश्य बुकमार्क करावी अशी ही उपयुक्त वेबसाईट आहे.

वेबचे संदर्भशास्त्र

ग्रंथालय आणि तेथील ग्रंथ व तत्सम सामग्री ह्या परंपरेने चालत आलेल्या संदर्भांच्या मुख्य खाणी.एखाद्या विषयाचा नव्याने अभ्यास सुरू केलेला कोवळा विद्यार्थी असो की संशोधनात गुंतलेला एखादा पीएच.डी. किंवा एम.फील. चा विद्वत्तेची झालर प्राप्त झालेला अध्यापक असो, संदर्भाच्या खाणीत गेल्याशिवाय विषयाला खोली आणि समृद्धी लाभणं अवघडच. संदर्भासाठी 'पावले चालती ग्रंथालयाची वाट' आणि 'बोटे चाळिती पुस्तकांची पानं' हे नेहमीचच. एरवी महाविद्यालय प्रशासनात व्यस्त झालेल्या प्राचार्यांचीही अध्यापन आणि संशोधनाशी असलेली नाळ कायम असते. मग संदर्भांसाठी केबिनमध्ये ग्रंथ मागवणं, किंवा काही वेळा चक्क केबिन सोडून ग्रंथालयात जाऊन बसणं ज्यांना चुकलं असे प्राचार्य असणं दुर्मिळच. संदर्भ हे पुस्तकाच्या किंवा माणसाच्या माध्यमातून उपलब्ध होणं ही विसाव्या शतकापर्यंतची परंपरा आज एकविसाव्या शतकातही तशीच, तेवढच महत्व असलेली दिसून येते. जेव्हा एखादा संदर्भ पुस्तकात सापडत नाही तेव्हा हमखास एखाद्या अनुभवी ज्ञानवंताला दुरध्वनी करायचा, किंवा अगदी भेटायला जाऊन त्यांचा सल्ला घ्यायचा हे नेहमीच घडतं. असं न घडता डॉक्टरेट पदरात पडलेला संशोधक सापडणार नाही. पुस्तक आणि माणसं ह्या संदर्भाच्या दोन आद्य स्त्रोतांमध्ये आता भर पडली आहे ती वेबची अर्थात इंटरनेटची. पुस्तकं ही साधी सरळ, गरीब स्वभावाची, गंभीर, काहीशी पोक्त आणि आज्ञाधारक विद्यार्थ्यांसारखी असतात. संदर्भ देऊन ती पळून जात नाहीत. किंवा, संदर्भ देताना थट्टामस्करी करून अवसानघात करत नाहीत. त्यांची ही अशी खात्री देता येत असल्याने पुस्तकांतल्या संदर्भांवर अवलंबून राहता येतं.
पण वेब उर्फ इंटरनेट नामक संदर्भस्त्रोत हा पुस्तकाच्या अगदी उलटा वाटतो. वेब म्हणजे खट्याळ स्वभावाचा, काहीतरी संदर्भ दिला आणि तो संदर्भासहित वेबसाईटच गायब झाली हा अनुभव अशक्य नसतो. चुकीचे संदर्भ छातीठोकपणे देऊन नंतर पुढे त्यात परस्पर दुरूस्ती अपलोड करून टाकणं हे पुस्तकांत घडणं अशक्य, पण वेबमध्ये सर्रास घडू शकतं. कुणातरी तिसर्‍याच्या नावे चौथ्याने काहीतरी संदर्भ सांगून टाकून वेबवर थरार निर्माण करून थट्टामस्करी करणार्‍या साईटस् आणि ब्लॉगची तर रेलचेलच असते. अशा ह्या वेबच्या संदर्भांवर किती अवलंबून रहायचं. हा मोठाच प्रश्न संदर्भाच्या ग्राहकांपुढे असतो.
संदर्भ ही एक वस्तू (कमोडिटी) मानून ह्या प्रश्नाचा विचार केला तर त्यातून थोडा मार्ग सापडतो. संदर्भाची मग एक बाजारपेठ कल्पनेत तयार होते. बाजारपेठ म्हंटलं की मग निरनिराळे प्रवाह असणार हे ग्राहकाला गृहित धरायचच असतं. पुस्तकांतील संदर्भ ही एक बाजारपेठ आणि वेबवरील संदर्भ ही दुसरी वेगळी बाजारपेठ धरून विचार करीत थो़डं आणखी पुढे गेलं की काही मुद्दे स्पष्ट होऊ लागतात. पुस्तकांच्या बाजारपेठेतही काही उत्पादने दर्जाच्या दृष्टीने निकृष्ट मानून त्यातून संदर्भ उचलणं आपण टाळत असतो. हे इतकं अंगवळणी पडून गेलेलं असतं की त्या बाबतीत हंसाचं नीरक्षीरविवेकाचं तंत्र आपण नकळत अवलंबत असतो. त्यात आपली सहसा चूक होत नाही. वेबच्या बाबतीत मात्र चूक होते. याचं कारण पुस्तकांची आणि आपली ओळख पिढ्या न पिढ्यांची आहे, आणि वेबचं कार्ट आपल्या टेबलावर काल-परवाचं आलय. त्याची आपली तेवढी घसट नाही. त्यात पुन्हा त्याची वरवर दिसणारी लक्षणं काही ठीक नाहीत. त्यामुळे त्याच्याकडून काही संदर्भ उचलायचे तर आपल्यापुढे भरपूर प्रश्नचिन्ह असतात. काही वेळा ती प्रश्नचिन्ह इतकी नको वाटतात की वेबच्या संदर्भांवर नकळत अघोषित बहिष्कार टाकून आपण केवळ पुस्तकांतील संदर्भांवर गुजराण करतो. ते सोयीचही असतं आणि खात्रीचंही असतं.
पण वेबला संदर्भांच्या बाबतीत असं वाळीत टाकणं एकविसाव्या शतकात परवडणारं राहिलेलं नाही. वेब लायब्ररीयनची संकल्पना आता रूजली आहे. लायब्ररी म्हणजे फक्त पुस्तकं ही पारंपारिक संकल्पनाही आता नदीचं पात्र विशाल व्हावं तशी प्रचंड रूंदावलेली आहे. लायब्ररीत आता ईबुक्स, सीडीज, डीव्हीडीज स्थिरावल्या आहेत. त्यांची उपयुक्तता स्वीकारली गेली आहे. त्या ईबुक्स, सीडीज आणि एकूणच ईसंदर्भांचं मूळ बीज आपल्याला वेबवर कुठेतरी सापडतं. लायब्ररीतली एकूणच ईसामग्री वेबच्या ऐरणीवर ठाकून ठोकून पाहून तपासणं शक्य असतं. वेब हे द्वाड कार्ट असलं तरी ते फार हुशार, प्रचंड स्मरणशक्तीची क्षमता असलेलं, रोजच्या रोज येऊन पडणारी नवनवी माहिती आत्मसात करून ती ज्ञानदूताच्या भूमिकेतून उपलब्ध करणारं असं गुणी पोरंही आहे. प्रश्न इतकाच की त्यातला द्वाडपणा पारखून आणि ज्ञानाची शक्तीस्थळे ओळखून त्याला संदर्भाच्या कामाला नेमकं कसं लावायचं?
प्रिंट बुक आणि ईबुकचा विषय नेहमी निघतो. तो निघाला की पहिला मुद्दा मी तरी मांडतो तो हा की प्रिंट बुक्स म्हणजे मुक बधिर विद्वानासारखी आहेत. तुमचं काही ऐकून घ्यावं किंवा तुमच्याशी काही संवाद साधावा यासाठीची इंटरॅक्टीव्ह क्षमता त्यांच्याकडे नाही. छापिल पुस्तकांतील पानं ही जुन्या तोफा आणि रणगाड्यांसारखी. ईबुक्समधील ऑडिओ, व्हिडिओ आणि सर्चची क्षमता आजच्या अत्याधुनिक दूर पल्ल्याच्या अचूक क्षेपणास्त्रांसारखी. त्यांना जोड रोजच्या रोज अपडेट होणार्‍या वेबची. अशा ह्या अफाट शक्तीमान तंत्रज्ञानाच्या मुसक्या बांधून त्याला आपल्या संदर्भाच्या कामासाठी लावणं, आणि ते काम त्याच्याकडून पूर्ण विश्वासार्हतेनं करून घेणं हे आजचं आव्हान आहे. वेबचं संदर्भशास्त्र Referology किंवा Science of Web Referencingहा त्यामुळेच आजचा एक स्वतंत्र आणि आव्हानात्मक विषय आहे. हे काम केवळ वेब लायब्ररीयनवर सोपवून मोकळं होणं ही चूक ठरेल. कारण वेब लायब्ररीनच्या कामाचा आवाकाही काही कमी नाही. वेबवर येणारं सारं केवळ गुगल सारख्या सर्च इंजिनवरूनच शोधून मिळेल हा भोळा समज आहे हे आता आपल्या लक्षात येतय. गुगलला मानवी मेंदूचे म्हणजे वेब लायब्ररीयनचे हात लागणं आवश्यकच आहे. त्यातून सुटका नाही. गुगल सारखी सर्च इंजिन्स ही ज्ञानप्रलयाचे लोंढे आपल्यावर आणून आदळत असतात. आपण त्या पाण्यातून विशिष्ट शिंपले आणि मोती शोधू पहात असतो, पण होतं असं की ज्ञानप्रलयाचा लोंढा इतका भीषण असतो की त्यात आपणच वाहून जातो. शिंपले, मोती तर कुठल्या कुठे जातात. ह्या लोंढ्यातून आपल्याला सावरण्याचं काम वेब लायब्ररीयन बरच करू शकेल. पण त्याच्या शक्तीलाही मर्यादा पडणारच. कुठे काय आहे, हे तो सांगेल. पण कुठलं विश्वासार्ह आहे, ते तपासण्याचे मार्ग कोणते, संदर्भाचे शोध घेण्याच्या नवनव्या क्लृप्त्या कोणत्या, तंत्रज्ञान कोणतं हे संदर्भशास्त्रज्ञ सांगू शकेल.
माझ्यापुढे lii.org नावाची वेबसाईट आहे. Librarians Index to Internet म्हणजे L I I. ही साईट संदर्भशास्त्राच्या दिशेने काम करणारी एक नमुना वेबसाईट आहे असं मला वाटतं. संदर्भाची खाण म्हणून तर ती काम करतेच. पण जगातले अनेक क्रियाशील वेब लायब्ररीयन्स मिळून वेबवरील विश्वासार्ह संदर्भस्थळे जोखतात आणि ती आपल्यापुढे पेश करतात, अशी ह्या साईटची भूमिका आहे. उद्याच्या वेब संदर्भशास्त्राच्या सुरूवातीच्या धड्यांची ही केवळ सुरूवातीची पाने आहेत. त्यात अनेक बदल होत जातील. नवनवी तंत्रे त्यात येऊन मिळतील. वेबवरील 'पॉझिटीव्ह ग्लोबल ग्रुपिझम' केवळ लिनक्ससारखी ऑपरेटींग सिस्टमच तयार करू शकेल असं नाही, तर तो विश्वासार्ह संदर्भस्थळांची मांदियाळीही निर्माण करू शकेल. उद्या असं होऊ शकतं याची जाणीव आज ठेवणं हे आपल्याला क्रमप्राप्त आहे. महाविद्यालयातले अध्यापक आणि ग्रंथपाल काही विद्यार्थी हाताशी धरून आणि वेबसारखे जगव्यापक माध्यम कामाला लावून ह्या दृष्टीने लहान मोठे प्रकल्प आपल्या स्तरावर हातात घेऊ शकतात. वेबचे संदर्भशास्त्र आकार घेण्यासाठी असे प्रकल्प फार उपयुक्त ठरतील यात शंका नाही. वेबचे संदर्भशास्त्र जेवढे आणि जेवढ्या त्वरेने आकार घेईल तेवढे तेथील संदर्भ मानवाच्या कामी येऊ लागतील. वेबच्या आजच्या ज्ञानप्रलयात हिरे-माणकंही वहात आहेत, आणि गटारगंगेचे प्रवाहही उसळ्या घेत आहेत. संदर्भाच्या बाजारपेठेत आज मंदीचे नाही खरे आव्हान तेजीचे आहे.

इंटरनेटच्या भविष्यकाळाची चाचपणी

इंटरनेटला चाळीस वर्षे पूर्ण झाल्याबद्दलचे लेख गेल्या दोन महिन्यांतील वृत्तपत्रे आणि नियतकालिकांमध्ये वाचायला मिळाले. त्या निमित्ताने गेल्या चाळीस वर्षांवर एक दृष्टीक्षेप टाकला गेला. त्या चाळीस वर्षांमध्ये १९९९ आणि २००० ही वर्षेही आहेत. ह्या वर्षांमध्ये इंटरनेट जगताचा प्रचंड बोलबाला झाला. १९९९ नंतर संगणकी जगताचे घड्याळ ९९ नंतरचे पुढचे दोन आकडे शुन्य शुन्य होऊन १९०० होणार काय, आणि इयर २के च्या समस्येने जगात काय काय अघटित घडणार याची चर्चा झाली. १ जानेवारी २००० नंतर त्या ताणतणावातून हळूहळू जग मुक्त झालं. त्यालाही आता ९ वर्षे झाली. पुढे सन २००० मध्ये डॉट कॉम चा बुडबुडा फुटला आणि जगातल्या अनेक डॉट कॉम कंपन्यांना आपला गाशा त्या काळात गुंडाळावा लागला होता. तेव्हा इंटरनेटचं आता पुढे काय होणार अशीही भितीयुक्त चर्चा ऐकू येत असे.
१९९९ साली जे झालं ते होऊन गेलं. २००९ मध्ये जे चाललय ते आपल्याला दिसतय. ह्याच क्रमाने पुढे जाऊन २०१५ ते २०१९ ह्या दरम्यान संगणकीय आणि इंटरनेटचं जग कसं असेल याविषयी सर्वांनाच उत्सुकता आहे. मूळात (आणि मुख्यतः) ज्या अमेरिकेतून इंटरनेटचं तंत्र विकसित होत गेलं तेथे तर ही उत्सुकता अधिकच असणार हे ओघानच आलं. भविष्यकाळातील इंटरनेट ह्या विषयाचा अतिशय खोलवर विचार करणारा एक अहवाल अमेरिकेतील एलॉन विद्यापीठ आणि प्यु इंटरनेट ही संशोधन संस्था ह्या दोघांनी संयुक्तपणे तयार केला आहे. येत्या १५० वर्षांत इंटरनेट कोणकोणते अवतार धारण करेल याचे अतिशय शास्त्रशुद्ध अंदाज ह्या अहवालात मांडण्यात आले आहेत. एलॉन विद्यापीठ आणि प्यु इंटरनेट ह्या दोन्ही संस्था असा अहवाल तयार करण्यासाठी अत्यंत सक्षम आहेत. इंटरनेट ह्या विषयाच्या सर्व अंगांच्या तज्ज्ञांचा ताफा ह्या दोघांकडेही आहे. अशा मोठ्या अभ्यास प्रकल्पांसाठी जी आर्थिक ताकद लागते तीही त्यांच्याकडे आहे. त्यामुळेच त्यांचा हा अहवाल महत्वाचा मानला जातो.
ह्या अभ्यास प्रकल्पाने २००० साली कामास सुरूवात केली. फ्युचर ऑफ इंटरनेट हे त्यांच्या प्रकल्पाचं नाव होतं. ह्या प्रकल्पाचा पहिला सर्व्हे हा २००४ ते २०१४ ह्या काळाबद्दल होता. ह्या दहा वर्षांच्या काळात इंटरनेटचं नेमकं काय होईल यासंबंधी त्यांनी जगातल्या तमाम संशोधक व तज्ज्ञांची मते मागवली होती. एकूण १३०० जणांनी आपली मते ह्या प्रकल्पाकडे पाठवली. २००४ ते २०१४ ह्या दशकात इंटरनेट, आपली कामाची जागा (वर्क प्लेस), कौटुंबिक जीवन, शिक्षण आणि अशाच आणखी काही विषयांवर नेमका कोणता परिणाम करेल ह्या प्रश्नाचं उत्तर त्या १३०० तज्ज्ञांनी दिलं होतं. ह्या आणि अशा प्रकारच्या सातत्याच्या अभ्यासातून आता ह्या प्रकल्पाने काही पुस्तकेही प्रकाशित केली आहेत. ते काम आजही अखंड चालू आहे. येत्या १५० वर्षांत इंटरनेटचं काय होणार हा प्रश्न फार मोठा आहे. १५० वर्षांचा काळ हा तर कल्पनातीत आहे. ज्यांना इंटरनेटच्या येत्या १५० वर्षांबद्दल जाणून घ्यायचं आहे त्यांनी http://www.elon.edu/predictions/ ह्या वेबसाईटला अवश्य भेट द्यावी. येत्या १५० वर्षांत काय होईल याची झलक ह्या साईटने एका २१ पानी सचित्र पुस्तिकेत दिली आहे. ही पुस्तिका पीडीएफ स्वरूपात उपलब्ध असून ती http://www.elon.edu/e-web/predictions/forward150years.pdf ह्या पत्त्यावर वाचता येईल किंवा डाऊनलोड करता येईल. प्यु इंटरनेटची माहिती www.pewinternet.org ह्या वेबसाईटवर वाचता येईल.
२०१० ते २०१९ ह्या येत्या दहा वर्षांच्या काळात इंटरनेटचं नेमकं काय होईल असं ह्या प्रकल्पाला वाटतं? कोणती भाकितं त्यांनी वर्तवली आहेत? ह्या प्रश्नांची उत्तर घेण्यासाठी त्या २१ पानी पुस्तिकेवर नुसती नजर टाकली तरी आपण अचंबित होतो. खरंच असं होईल, हो असं शक्य आहे? की ह्या नुसत्याच कल्पना आहेत? अशी आश्चर्यमिश्रित प्रतिक्रिया आपल्या तोंडून बाहेर पडते. त्यातल्या काही भाकितांकडे ह्या लेखात कटाक्ष टाकू. मूळातच ही २१ पानी पुस्तिका वाचण्यासारखी आहे याचा उल्लेख येथे पुन्हा करावासा वाटतो.
२०१० हे वर्ष सुधारित इंटरनेटचं असेल हे पहिलं भाकित त्यांनी केलं आहे. पुढल्या पिढीचं इंटरनेट हे प्रचंड संख्येने जगभरचे लोक वापरणार आहेत. त्यात फार मोठ्या प्रमाणावर व्हिडिओ तंत्राचा वापर असणार आहे. त्यासाठी आजचं इंटरनेट तंत्र सुधारण्याची गरज आहे. म्हणूनच त्या कामासाठी अमेरिकेच्या नॅशनल सायन्स फाऊंडेशनने फार मोठी आर्थिक तरतूद आज केली आहे. Global Environment for Networking Investigations (GENI) जेनी असं ह्या प्रकल्पाचं नाव आहे. केवळ संगणकच नव्हे तर मोबाईल फोनसारख्या साधनावरील इंटरनेटही ह्या नव्या तंत्राने सुधारेल याकडे लक्ष दिलं जाणार आहे. पूर्वीच्या तंत्राची जागा नवं तंत्र घेताना त्यात सुरक्षिततेचा चोख विचार जेनी करीत आहे. GPS/RFID अर्थात ग्लोबल पोझीशनिंग सिस्टम व रेडिओ फ्रिक्वेंसी आयडेंटीफिकेशन डिटेक्टर्सचे तंत्र अमुलाग्र सुधारणार आहे. काही व्यक्ती व प्राणी हे नेमके कुठे आहेत हे एका क्षणात त्यामुळे जाणता येणार आहे.
२०११ मध्ये अमेरिकेत एक नवा सुपर काँप्युटर जन्म घेत आहे. तो एका सेकंदाला 1,000,000,000,000,000,000,000,000 एवढी ऑपरेशन्स करू शकेल. ह्या मापाला एक पेटाफ्लॉप असं म्हणतात. जपानचं तंत्र मंत्रालय २०११ मध्ये १० पेटाफ्लॉप क्षमतेचा संगणक तयार करण्याच्या प्रयत्नात आहे. ही क्षमता मानवी मेंदूएवढी आहे. ह्याच काळात, मानवी मेंदूच्या क्षमतेच्या पलिकडे लवकरच संगणक जाईल असं अनेक तज्ज्ञांच मत आहे.
२०१२ मध्ये आपण खातो त्या अन्नपदार्थांच्या बाबतीत संगणक क्रांती करेल. गाई म्हशींसारख्या प्राण्यांना किंवा झाडे व पिकांना विशिष्ट इंजिक्शन्स देऊन त्यातील माणसाला अॅलर्जी ठरू शकणारे घटक थांबवता येतील. ज्या वस्तू खायच्या त्यांतच औषधांचे अंश तयार होतील अशा प्रकारे फळे, भाज्या वगैरे बनू शकतील. २०१० ते २०१४ ह्या काळात काय काय होऊ शकेल याची एक भली मोठी यादी एलॉन विद्यापीठ व प्यु इंटरनेटच्या अहवालात आहे. त्यापैकी ह्या काही शक्यता पहाः

• माणसाच्या अंगातले कपडे त्याच्या शरीराचे तपमान जाणतील व त्याप्रमाणे रूममधील वातानुकुलित यंत्रणा तपमानाचे नियमन करेल.
• रूममधील माणसाच्या मूडनुसार तेथील प्रकाश कमी वा जास्त होईल.
• आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (ए आय) च्या सहाय्याने फुटबॉल व सॉकरच्या कृत्रिम टीम्स तयार होतील. त्यांच्यातील सामने हे टीव्हीवर प्रचंड लोकप्रिय होतील.
• अंगावरचे टॅटुज हे आज मुक्या चित्रांच्या स्वरूपात असतात. ते चालते बोलते म्हणजे व्हिडिओवर आधारित असतील.
• बहुसंख्य घरांमध्ये वायरलेस नेटवर्क असेल.
• टीव्हीवर मॅच पाहताना दर्शकाला मैदानातील हवा तो कोपरा बटणाने फिरवून पाहता येईल.
• १०० जीबीचे पेन ड्राईव्हज सर्रास वापरात असतील.
• स्फोटके शोधण्याच्या कामात बॅक्टेरिया (सुक्ष्म जंतू) चा उपयोग होऊ लागेल.
• संगणकाचा मॉनिटर एखाद्या कागदाएवढा बारीक असेल. तो गुंडाळून कुठेही नेता येणे शक्य होईल. अशा कागदवजा मॉनिटरचा वापर वृत्तपत्रासारखा होईल. केव्हाही हा कागद उघडला तर त्यावर ताज्या बातम्या कुठेही बसून वाचता येतील. ई पेपर व ई इंक ची संकल्पना साकार होऊ लागेल.

२०१५ ते २०१९ ह्या पुढल्या पाच वर्षांत तर चमत्कार वाटाव्या अशा गोष्टी साध्य होऊ लागतील. त्या नेमक्या कोणत्या हे यथावकाश एका स्वतंत्र लेखात पाहू. एक लक्षात घ्यायला हवं की हा अहवाल विश्वासार्ह संस्थांनी तयार केलेला आहे. तो जाहीरपणे इंटरनेटवर प्रकाशितही केला आहे. त्याप्रमाणेच नेमकं घडेल की आणखी काही वेगळं चित्र आपल्याला २०१० ते २०१४ ह्या काळात अनुभवायला मिळेल हे सांगणं अवघड आहे. पण हे सारं येत्या पाच वर्षांतच आपल्याला पहायला मिळेल. घोडं मैदान खरंच फार लांब नाही.

संगणक आणि शब्दकोश

प्रत्येक घरात एक स्वयंपाकघर आणि एक शब्दकोश असतो. जगात असा एकही विद्यार्थी नाही की ज्याने कधी शब्दकोश उघडला नाही. नेपोलियन म्हणत असे की माझ्या शब्दकोशात 'अशक्य' हा शब्दच नाही. नेपोलियनला हे कळले कारण त्याने शब्दकोश नक्कीच उघडून बघितला असणार. असा हा शब्दकोश. आपणा प्रत्येकासाठी ती एक गरज असते. हे पिढ्यानुपिढ्या चालत आलं आहे. शब्दकोश हे एकच पुस्तक असे आहे की जे खर्‍या अर्थाने अमर असते. कधीतरी आजोबांच्या काळापासून जपलेला शब्दकोशाचा ग्रंथ नातवालाही उपयोगी पडताना दिसतो. कारण शब्दकोशात दिलेले अर्थ कधी बदलत नाहीत. शब्दकोश फाटला म्हणून नवा आणावा लागतो. अन्यथा त्यातले शब्दार्थ तेच असतात. काही नव्या शब्दांची शब्दकोशात भर जरूर पडते. ती भर हाच काय तो बदल.

घरातला शब्दकोश हातात घेऊन पहा. बिचारा आकाराने जाडजूड असतो, पण त्यातला शब्दांचा टाईप मात्र अगदी बारीक असतो. घरातले आजोबा किंवा कुणी ज्येष्ठ नागरिक असले तर त्यांना तो टाईप वाचण्यासाठी नुसता चष्मा पुरत नाही. चष्म्याबरोबर बहिर्गोल भिंगही लागते. मोठ्या टाईपातला शब्दकोश जगात कुठेच उपलब्ध नाही. त्याचे कारण सरळ आहे, शब्दांचा टाईप मोठा केला तर शब्दकोशाची पाने वाढणार म्हणजे तो आणखी जाडजूड होणार. मग तो हाताळायचा कसा? पाने वाढल्याने त्याची किंमतही वाढणार. ती कशी परवडणार? त्यामुळे शब्दकोश म्हंटला की तो बारीक टायपातला हे ओघानंच आलं.

बारीक टाईप हा शब्दकोशाचा एक न टाळता येण्याजोगा भाग जसा आहे, तसा दुसरा भाग म्हणजे शब्दकोशाचं बाईंडिंग. जा़डजूड शब्दकोश सारखा उघड-बंद करता करता त्याचं बाईंडिंग म्हातारं होऊ लागतं आणि कोंबडीची पिसं गळू लागावी तशी शब्दकोशाची पानं गळू लागतात. ती पानं सांभाळणं म्हणजे एक मोठं दिव्य असतं. शिवाय शब्दकोशाची पानं कालांतरानं पिवळी पडू लागतात.

बारीक टाईप, सुटणारं बाईंडिंग आणि पिवळी पडणारी पानं ह्या समस्यांपासून मात्र आता आपल्याला मुक्ती मिळाली आहे. ही मुक्ती आपल्या संगणकाने म्हणजे काँप्युटरने दिली आहे. संगणकावरच्या शब्दकोशातील टाईप आपल्याला मोठा करून पाहण्याची सोय असते. त्याला बाईंडिंग नसल्याने त्याची पाने सुटत नाहीत, किंवा कालांतराने ती पिवळीही पडत नाहीत. अशी ऑक्सफर्ड किंवा वेबस्टर डिक्शनरी आता सीडीवर उपलब्ध आहे. त्यात आपल्याला गुगलच्या पद्धतीने शब्द शोधता येतात. अशी डिक्शनरी सीडीवर उपलब्ध असल्याने ती कुठेही नेता येते. पटकन लॅपटॉपमध्ये घातली की कुठेही ती उघडता येते. संगणकाने हा जो सीडीवरचा शब्दकोश दिला आहे ते खरंच आपणा सर्वांसाठी एक मोठं वरदान आहे.

मला माहीत आहे की ह्या टप्प्यावर तुम्ही मला हमखास एक ठरलेला प्रश्न विचारणार आहात. इंग्रजी शब्दांचा अर्थ इंग्रजीत देणार्‍या डिक्शनरीज सीडीवर उपलब्ध आहेत. पण मराठी शब्दाचा इंग्रजीत अर्थ देणारी म्हणजे मराठी इन टू इंग्लीश डिक्शनरी सीडीवर उपलब्धच नाही. ज्यांना मराठी - इंग्रजी शब्दकोशाची सीडी हवी आहे, त्यांनी काय करायचं? तुमचा हा प्रश्न अगदी शंभर नंबरी खरा आहे. वाचकहो, आजपर्यंत मूळातच अशी मराठी - इंग्रजी शब्दकोशाची सीडी कुठे उपलब्ध नव्हतीच. पण आता युनिकोड फाँटच्या आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे ते शक्य झाले आहे. नवी मुंबईतील संगणक प्रकाशन ह्या संस्थेने मोल्सवर्थकृत इंग्रजी मराठी शब्दकोश नुकताच सीडीवर आणला आहे. ह्या सीडीची संपूर्ण माहिती www.molesworth.sanganak.in ह्या वेबसाईटवर उपलब्ध आहे.

हा शब्दकोश अनेक दृष्टींनी उपयुक्त आणि वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. पहिली गोष्ट म्हणजे त्याची किंमत वाजवी म्हणजे फक्त रू.१००/- (टपाल खर्चासह) आहे. त्यात एकूण ६०,००० शब्दांचे अर्थ आहेत. युनिकोड फाँट वापरून त्यात मराठी शब्दांचा सर्च देखील उपलब्ध करण्यांत आला आहे. स्क्रीनवर वाचण्यासाठी टाईप लहान मोठा करण्याची सोय त्यात दिली आहे. मुख्य म्हणजे हा शब्दकोश मोल्सवर्थ यांचा म्हणजे जगप्रसिद्ध असा शब्दकोश आहे. मोल्सवर्थ हे एक ब्रिटीश सैन्याधिकारी. जन्माने ब्रिटीश असले तरी ते मराठी भाषेचे तज्ज्ञ होते. कित्येक वर्षे परिश्रम करून व कित्येक तज्ज्ञ व विद्वानांची मदत घेऊन त्यांनी हा शब्दकोश इंग्रजांच्या काळात तयार केला. १८५७ मध्ये त्याची दुसरी आवृत्ती प्रसिद्ध झाली. ती अतिशय लोकप्रियही झाली. मराठी शब्दांचा इंग्रजीत अर्थ देणारे शब्दकोश हाताच्या बोटावर मोजावे एवढे कमी आहेत. जे आहेत त्यांची तुलना मोल्सवर्थ शब्दकोशाशी केली तर दिसतं की मोल्सवर्थ शब्दकोश हा मराठी - इंग्रजी शब्दकोशांचा राजा आहे. त्याला पर्याय नाही. १८५७ नंतर मोल्सवर्थ शब्दकोशाच्या आवृत्त्या पुस्तक रूपाने प्रकाशित होत राहिल्या. आज मात्र त्या आवृत्त्या दुर्मिळ झाल्या आहेत. सहजासहजी त्या उपलब्ध होत नाहीत. शेवटची आवृत्ती ग्रंथरूपात सुमारे दहा वर्षांपूर्वी प्रकाशित झाली होती. मात्र त्याची किंमत रू.५५०/- असल्याने बहुधा तिचा प्रचार सर्वदूर झाला नाही.

मात्र आता २००९ मध्ये मोल्सवर्थ मराठी - इंग्रजी शब्दकोश सीडी रूपात प्रकाशित झाल्याने वाचक आणि विद्यार्थी दोघांनाही फार मोठा दिलासा मिळाला आहे. संगणक प्रकाशनाकडील ह्या शब्दकोश सीडींचा साठा संपण्या अगोदर आपली स्वतःची एक प्रत नोंदवायलाच हवी. ही सीडी ते पोस्टाने पाठवतात. त्याची माहिती www.molesworth.sanganak.in ह्या साईटवर उपलब्ध आहे. मराठीतला हा पहिला शब्दकोश आहे. शिवाय तो वापरायलाही सोपा आहे. कायम स्वरूपी उपयोगी पडणारा हा शब्दकोश आहे.

महाविद्यालय आणि मास कम्युनिकेशन

महाराष्ट्रातलं महाविद्यालय म्हंटलं की एक विशिष्ट चित्रफीत डोळ्यासमोरून सरकते. अगदी महाविद्यालयाच्या प्रवेशद्वारापासून ते आतल्या आवारानंतर कॉरीडॉर आणि वर्गांपर्यंत एक निश्चित सरासरी दृश्य आपण नकळत गृहित धरतो. महाविद्यालयाचा परिसर, वास्तू आणि वातावरण हा महाविद्यालयीन जीवनातल्या अनेक घटकांपैकी एक घटक झाला. मात्र सामाजिक घटकांमध्ये व्यवस्थापनातील पदाधिकारी, प्राचार्य, प्राध्यापक, प्राध्यापकेतर कर्मचारी, विद्यार्थी आणि त्यांचे पालक हे ओघाने येतात. ह्या सार्‍या सामाजिक घटकांचं क्षणिक प्रतिबिंब दोन ठिकाणी आवर्जुन दिसतं. एक महाविद्यालयाची वेबसाईट आणि दुसरं म्हणजे वर्षातून एकदा प्रकाशित होणारा स्मरणिकासदृश व बहुभाषिक निवेदन तसंच तत्सम साहित्याने नटलेला साधारणतः शंभर पानांचा छापिल अंक. आजकाल महाविद्यालयाची वेबसाईट ही युजीसीची देखील एक मागणी असते. खेरीज नॅकची वरची श्रेणी कायम राखण्यासाठी किंवा उंचावण्यासाठी तर ती नितांत आवश्यक असते. त्यामुळे सामान्यतः अगदी तुरळक अपवाद वगळता बहुसंख्य महाविद्यालयांचे स्वतंत्र व अधिकृत संकेतस्थळ आजकाल वेबवर दिसते.

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे वार्षिक अंक व सतत स्थिर असलेले वेबवरील संकेतस्थळ हे दोन खांब महाविद्यालयाच्या संपूर्ण मास कम्युनिकेशनची गरज भागवण्याचा प्रयत्न करीत असतात. याला जोड असते महाविद्यालयाच्या भिंतीवर सर्वत्र दिसणार्‍या सूचनाफलकांची.. त्यावर मुख्यत्वे विद्यार्थीवर्गासाठी तात्कालिक माहिती देणार्‍या सुचनांचा नियमित ओघ चालू असतो. मास कम्युनिकेशन प्रक्रियेतील आपली माफक भूमिका त्या सुचना तशा समाधानकारकपणे बजावत असतात. महाविद्यालयीन अध्यापनाचे वेळापत्रक एवढे बांधीव असते की वर्षभरात वर उल्लेखलेले सर्वच सामाजिक घटक आपल्या शैक्षणिक उद्योगात गर्क असतात. त्यांचं गर्क असणं हे स्वाभाविकही असतं आणि खरं तर आवश्यकही असतं. मात्र ह्या एकूण वास्तवात महाविद्यालयाच्या मास कम्युनिकेशची गरज (खरं तर तहान) ही पूर्णपणे भागत नाही. एक अनामिक बॅकलॉग किंवा उणीव त्यात राहून जात असते. अर्थात त्याची सवय वर्षोनुवर्षे झाल्याने त्यात काही वावगं असं जाणवतही नाही.

मास कम्युनिकेशन आणि बजेट यांचं नातंही विचारात घेतल्यावाचून सुटका नसते. अगदी चार पानांचं छापिल नियतकालिक नियमित काढायचं म्हंटलं तरी त्यात अडचणी असतात. त्या अडचणी रास्तही असतात. बजेटचं सोंग आणणं शक्य नसतं. दुसरीकडे चार पानं नियमित काढायची म्हणजे व्यापही असतोच. त्यासाठी कोण किती वेळ देऊ शकेल हा प्रश्नच असतो. छापिल माध्यमाखेरीज इतर माध्यमं महाविद्यालयाच्या दिमतीला नसतात. जे अधिकृत स्थिर संकेतस्थळ असतं त्यात वेळोवेळी किरकोळ बदल वा भर घालणं व ते शक्य तेवढं ताजं ठेवणं हे आव्हान कुणीतरी एकीकडे पेलत असतं. त्यामुळे त्यात आणखी भर घालून नवं काही सदर सुरू करणं ही कल्पना रूजण्यासारखी नसते.

हे वातावरण एकीकडे असताना दुसरीकडे विद्यार्थी (जवळजवळ प्रत्येक विद्यार्थी व विद्यार्थिनी) आपल्या २४ तासांपैकी काही तास किंवा बर्‍यापैकी वेळ दररोज आणि नियमितपणे ऑर्कुट सारख्या सोशलनेटवर्कींग
संकेतस्थळाला अतिशय आवडीने देत असतात. फेसबुक, माय स्पेस, ट्विटर, वर्डप्रेस सारख्या साईटसवर देखील विद्यार्थ्यांची चांगली गर्दी असते. अनेकजण आपले स्वतःचे ब्लॉग्ज लिहीत असतात. काही जण ते स्वतःची रोजनिशी असावी अशा प्रकारे ब्लॉगवरचं आपलं लिखाण स्वतःपुरतंच ठेवत असतात. विद्यार्थ्यांमधली ही संगणक सक्रियता ढोबळ मानाने एकूण विद्यार्थ्यांच्या ७० टक्क्यांहून कमी नसते. अगदी ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांमध्ये ती यापेक्षा कमी दिसली तरी त्यांना त्याबद्दल कमालीचं औत्सुक्य असतं. अशा वातावरणात कॉलेजचा अधिकृत ब्लॉग प्रस्थापित होणं आणि त्यातून मास कम्युनिकेशनची तूट अर्थात डेफिसिट भरता येणं सहज शक्य आहे. ईमेलप्रमाणेच ब्लॉग्ज इंटरनेटवर मोफत आहेत हे आता सर्वांनाच माहीत आहे. ब्लॉग्जवर सर्व भाषांतील लिखाण शक्य आहे. रंगीत छायाचित्रेच केवळ नव्हेत तर आता व्हिडिओ क्लीप्स देखील ब्लॉग्जवर सहज शक्य आहेत. यात बजेटचा प्रश्न नाही. ह्या माध्यमाची आवड आणि तंत्रज्ञान विद्यार्थ्यांमध्ये मूळातच रूजलेलं आहे. कोणीही घरून वा सायबर कॅफेतून त्या संदर्भातलं काम कुठेही व कधीही करू शकतो, आणि त्यावर प्रसिद्ध झालेलं लिखाण, छायाचित्रे, व्हिडिओज कोणीही केव्हाही कुठेही पाहू वा वाचू शकतो. यात बजेट वा तत्सम अन्य अडचणी येण्याची शक्यता जवळ जवळ नसतेच. खेरीज परिक्षा वा तत्सम दिवसांमध्ये ब्लॉगवर फारसं काही येणार नाही, व त्यावेळी फारसं कोणी वाचणारही नाही याची कल्पना सर्वांना असते.

ब्लॉगचं माध्यम असं अनेक प्रकारे महाविद्यालयाला मास कम्युनिकेशनचं टूल म्हणून वापरता येणं सहज शक्य आहे. आजकाल अनेक विद्यार्थी इंटरनेटवरील फोरमवर किंवा ऑर्कुटसारख्या कम्युनिटीजवर मॉडरेटर किंवा सुपर मॉडरेटर म्हणून काम करीत असतात. कॉलेजच्या ब्लॉगवर अशा पद्धतीने विविध विद्यार्थ्यांचच मॉडरेशन असल्यावर त्यात गैरप्रकार होण्याची शक्यता जवळजवळ शुन्य आहे. वार्षिक अंकात पानांची संख्या मर्यादित असते. मात्र ब्लॉगवर कोणतीही मर्यादा नसल्याने सर्व गुणवंत विद्यार्थ्यांचे साहित्य त्यावर जाऊ शकते. उत्तम साहित्यासाठी वार्षिक किंवा अगदी तिमाही वा सहामाही पारितोषिके देणेही अशक्य नाही. हा ब्लॉग महाविद्यालयाचा अधिकृत असल्याने तसेच विद्यार्थी व त्याचे पालक तो फार मोठ्या प्रमाणावर पाहणार असल्याने एकूण वाचकांची संख्या फारच मोठी असणार यात शंका नाही. अशा ब्लॉगला जाहिराती वा देणग्या मिळणं देखील अशक्य नाही. म्हणजेच महाविद्यालयावर कोणताही बोजा न पडता त्याची मास कम्युनिकेशनची गरज पूर्णपणे भागविण्याची क्षमता ह्या माध्यमात आहे.

खरं तर शासन दरवर्षी ज्याप्रमाणे सर्वोत्कृष्ट पुस्तकांना पारितोषिके देते त्याप्रमाणे शासनातर्फे सर्वोत्कृष्ट महाविद्यालयीन ब्लॉग्जना पारितोषिके दिली जायला हवीत. त्यात काहीच अशक्य नाही. तसे झाल्यास सर्जनशील विद्यार्थ्यांच्या साहित्यासाठी ते एक फार मोठे व्यासपीठ ठरेल. मात्र यासाठी प्राचार्यांनी पहिले पाऊल टाकून सर्व संबंधितांना साद देणे ही पहिली गरज आहे. ते पाऊल ही केवळ त्या त्या महाविद्यालयाची नाही तर आजच्या काळाची गरज आहे.

ओसीआर तंत्राच्या प्रतिक्षेत मराठी

 तंत्रज्ञानाचे संदर्भ येतात तेव्हा इंग्रजी भाषा ही इंजिनाच्या ठिकाणी असते, आणि जगातल्या इतर भाषांचे डबे इंग्रजी इंजिनाच्या मागे किंवा त्याचे अनुकरण करीत धावत असतात. ओसीआर अर्थात 'ऑप्टीकल कॅरॅक्टर रेकग्नीशन' हे असंच एक संगणकीय तंत्रज्ञान. जगात आज Abby आणि Nuance ह्या दोन कंपन्या ह्या तंत्रज्ञानाशी संबंधित सॉफ्टवेअर पुरविणार्‍या आघाडीच्या कंपन्या आहेत. ह्या कंपन्यांनी आपल्या कामाचा भाग म्हणून जगभरातील विविध भाषांचा संगणकीय अभ्यास केला आहे. त्यात कोरियन, जपानी. चिनी भाषेपासून ते रशियन आणि सोमाली भाषेपर्यंत एकूण १८६ भाषा आहेत. ह्या १८६ भाषांमध्ये आज तरी आपल्या मराठी भाषेचा समावेश नाही. ओसीआरचे तंत्र आणि मराठीच्या नात्याची अधिक माहिती घेण्यापूर्वी हे ओसीआर प्रकरण नेमकं काय आहे हे प्रथम समजून घेऊ.

'ओसीआर ' म्हणजे 'ऑप्टीकल कॅरॅक्टर रेकग्नीशन'. हे तिन्ही शब्द महत्वाचे आणि तेवढेच अर्थपूर्णही. आपल्याकडे चष्म्याच्या दुकानांच्या नावात 'ऑप्टीशियन्स ' हा शब्द सर्रास दिसतो. त्याच अर्थाची छटा पहिल्या 'ऑप्टीकल' ह्या शब्दात आहे. इंग्रजीत Optic ह्या शब्दाचा अर्थ शब्दकोशाने relating to eye or vision असा दिला आहे. भाषेमध्ये eye or vision हे शब्द लिपी अथवा अक्षरांच्या संदर्भात येणार हे उघड आहे. ओसीआर मधला पुढला शब्द कॅरॅक्टर (अक्षर) हाही त्याला पुष्टी देतो. भाषेतले अक्षर डोळ्याला दिसणे (वा भासणे) याच्याशी Optical Character हे दोन शब्द थेट संबंधित आहेत. त्याच्या पुढे 'रेकग्नीशन' हा शब्द आहे. अक्षर डोळ्याला भासणं आणि त्याचे रेकग्नीशन म्हणजे ओळखणं हे सारं इथे संगणकीय तंत्राच्या संदर्भात आलं आहे. माणसाच्या डोळ्याशी वा त्याला दिसण्याशी त्याचा संबंध नाही.

आजकाल स्कॅनर्स घरोघर येऊ लागलेत. स्कॅनरमध्ये पुस्तकाचे एखादे पान घातले की स्कॅनरचे डोळे ते पान पाहतात व त्याची प्रतिमा आपल्या संगणकाच्या पडद्यावर आणून ठेवतात. एक प्रकारे स्कॅनर त्या पुस्तकाच्या पानाचे छायाचित्रच घेत असतो. हे छायाचित्र घेताना त्या पुस्तकाच्या पानावरील मजकूर कोणत्या भाषेत आहे याच्याशी स्कॅनरला देणे-घेणे नसते. स्कॅनरच्या दृष्टीने मजकूर किंवा त्यातले प्रत्येक अक्षर हा चित्राचा एक भाग असतो. स्कॅनरने पुस्तकाच्या पानाची व त्यावरच्या मजकूराची जी प्रतिमा घेतली त्यातला एखादा शब्द वेगळा काढण्याची वा बदलण्याची सोय नसते. कारण सारा मजकूर मिळून एक संपूर्ण चित्र आपल्या स्क्रीनवर आलेले असते. ओसीआर तंत्रज्ञानाची एन्ट्री ह्या टप्प्यावर होते.

स्कॅन केलेल्या पानावर केवळ चित्र म्हणून दिसणारा जो मजकूर असतो त्यातले प्रत्येक अक्षर ओळखून त्याचे रूपांतर अक्षरात (टायपात किंवा फाँटमध्ये) करण्याचे काम ओसीआर तंत्रज्ञान करते. म्हणूनच त्याला ऑप्टीकल कॅरॅक्टर रेकग्नीशन असे म्हंटले जाते. हे अधिक स्पष्ट करण्यासाठी आपण एक साधे उदाहरण घेऊ. समजा राम गणेश गडकरी यांच्या एकच प्याला ह्या नाटकाचे एक पान आहे. त्यावर सिंधू आणि सुधाकर यांचे मराठी लिपीतील संवाद छापलेले आहेत. नाटकाच्या पुस्तकाची छपाई तीस वर्षांपूर्वी झाल्याने संगणकाच्या फाँटमध्ये ते संवाद उपलब्ध नाहीत. मराठी भाषेत जर ओसीआर तंत्राची सोय असती तर काय होऊ शकले असते पहाः एकच प्याला चे ते पान प्रथम स्कॅन करण्यांत आले असते. स्कॅनिंग केल्यानंतर जी प्रतिमा मिळाली असती त्या प्रतिमेतील शब्द व अक्षरांचे रूपांतर मराठी टायपात (फाँटमध्ये) केले गेले असते. तीस वर्षांपूर्वी राहून गेलेली एखादी प्रुफरिडींगची चूक दुरूस्त करून त्या पानावरचा तो शब्द पुन्हा बिनचूक टाईप करता आला असता. त्या पानावरचा एखादा परिच्छेद वेगळा काढणं शक्य झालं असतं. पानावरील मांडणी बदलता आली असती. मूळ पानावरचा टाईप वाचायला लहान आहे असं वाटल्यानंतर तो मोठा करता आला असता. त्याही पेक्षा नाटकातला एखादा संदर्भ शोधण्यासाठी अभ्यासकांना आणि विद्यार्थ्यांना 'सर्च ' ची सुविधा उपलब्ध झाली असती.

इंग्रजीसाठीचं प्रगत ओसीआर तंत्र 

इंग्रजीसाठी उपलब्ध असलेलं ओसीआर तंत्र आज अतिशय प्रगत आहे. स्कॅन करून ओसीआर केलेल्या इंग्रजी मजकूरातील अचूकता आज ९५ टक्क्यांहून अधिक असते. संगणक जेव्हा मजकूर ओसीआर करतो आणि अक्षर ओळखतो तेव्हा इंग्रजीत अनेक ठिकाणी संगणकाची कसोटी लागते. इंग्रजीतला लोअर केस मधलं एल (l) हे अक्षर आकड्यातल्या एक (1) सारखं आहे. शब्दातलं अक्षर हे एल आहे की एक आकडा आहे हे ओळखण्याइतका आजचा संगणक बुद्धीमान आहे. अगदी बारीक अक्षर ओसीआर करताना इंग्रजी h च्या जागी n येण्याने चूक होऊ शकते. ओसीआर मधील अशा चुकांचे प्रमाण आज १ किंवा २ टक्के इतकेच उरले आहे. इंग्रजी ओसीआर मध्ये इतकी प्रगती झाल्याने जुने इंग्रजी ग्रंथ अतिशय झपाट्याने ओसीआर होत आहेत व इंटरनेटवरही सर्च सुविधेसह येत आहेत. ज्या १ किंवा २ टक्के चुका इंग्रजी ओसीआर मधून सुटतात त्या सुधारण्यासाठी इंग्रजीचे प्रगत शब्दकोश व दुरूस्त्या कोश उपलब्ध असल्याने इंग्रजीत गेली काही वर्षे ओसीआर तंत्र चांगले स्थिरावले आहे. आपल्या मराठीच्या नशिबात मात्र आज २०१० मध्येही अजून ते स्थिरावणं आलेलं नाही.

मराठी ओसीआर ची स्थिती 

संस्कृत, मराठी आणि हिंदी ह्या भाषांतील सर्व अक्षरे (काही अपवाद वगळता) बहुतांशी सारखी आहेत. एखादं 'ळ' अक्षर वेगळं काढून तिन्ही भाषांसाठी देवनागरी ही एकच लिपी सामायिक ठेवणं तांत्रिक दृष्ट्या सामान्यतः सोयीचं जातं. मराठीतला ओसीआर अडकून पडला आणि हिंदीसाठी किंवा देवनागरी साठी मात्र तो तयार झाला तरी तांत्रिक उसनवारी करून मराठीतलं ओसीआरचं काम होणं शक्य आहे. मात्र मराठी आणि हिंदी दोन्हींसाठी किंवा एकूण देवनागरीसाठी वापरण्यास सोयीचे व स्वीकारार्ह असे ओसीआर सॉफ्टवेअर आज तरी शोधूनही सापडत नाही. जगात आणि भारतातल्या विविध विद्यापीठांमध्ये अनेक संशोधक आणि तंत्रज्ञ त्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करीत आहेत. भारत सरकारच्या अधिपत्याखालील सीडॅकनेही त्यासाठी महत्वपूर्ण काम केले आहे. मराठीसाठी सीडॅकने चित्रांकन नावाचे एक ओसीआर सॉफ्टवेअर आणले आहे. मात्र आजही त्यातल्या बिनचूकपणाच्या मर्यादांमुळे त्याचा वापर वाढलेला दिसत नाही.

मराठीतली जोडाक्षरे, काना-मात्रा, रफार-वेलांट्या, पाय मोडणे, अनुस्वार-चंद्र, र्‍हस्व-दीर्घ वगैरे ओसीआर तंत्रज्ञानापुढील अवघड आव्हाने आहेत. मूळात आत्ता आत्ता कुठे आपण फाँटच्या गोंधळाचा दोन दशकांचा प्रवास करून युनिकोडच्या स्थानकात उतरत आहोत. युनिकोडच्या नव्या गावाचं पाणी आपल्या दैनिक वृत्तपत्रांना अगदी अलिकडे पचू लागलय. काही जण तर अजून त्यासाठी धडपडताहेत. अशा स्थितीत, ओसीआर आणि युनिकोड यांचा मेळ बसून ते इंग्रजीप्रमाणे ९५ टक्क्यांपर्यंत प्रगत होण्यासाठी कदाचित आणखी काही महिने वाट पहावी लागण्याची शक्यता आहे.

मराठी ओसीआर च्या मार्गातील संभाव्य अडचणी 

ओसीआर चे तंत्र मुख्यत्वे जुने मराठी ग्रंथ व कागदपत्रांच्या डिजिटायझेशनसाठी वापरले जाणार आहे. असं समजूया की येत्या काही महिन्यांत मराठी ओसीआरचे एक उत्तम सॉफ्टवेअर आपल्या हाती आले व त्यातील बिनचूकपणा हा ९० टक्क्यांच्या आसपास साध्य झाला आहे. तरीही, इतर काही अडचणी मराठी ओसीआर च्या मार्गात येण्याची शक्यता आहे. त्यातली एक महत्वाची अडचण म्हणजे पूर्वी मुद्रणासाठी विशेषतः हँड कंपोजिंगमध्ये वापरला गेलेला टाईप. मराठी मुद्रणात पूर्वी वापरून वापरून झिजलेला टाईप पुन्हा पुन्हा वापरणे हे नेहमीचे होते. वाचकांनाही तेव्हा तसा झिजलेला टाईप वाचताना अडचण येत नसे. पण तशा टाईपात छापली गेलेली पुस्तके वा कागदपत्रे ही ओसीआर तंत्रासमोर एक मोठे आव्हान ठरणार आहेत. इंग्रजीत जोडाक्षरे नाहीत. प्रत्येक अक्षर हे स्वतंत्र आहे. त्यामुळे ओसीआर साठी ते खूपच सुकर ठरले. एच (h) आणि एन (n) किंवा e,o, Q, c सारखी इंग्रजी अक्षरे आकारांनी एकमेकांशी साधर्म्य राखणारी असली तरी ती एकमेकांत जोडलेली वा अर्धी नाहीत. तसेच इंग्रजीत अक्षराच्या वर रेघ नाही. मराठीत ही गुंतागुंत एकीकडे आहे, तर दुसरीकडे झिजलेला टाईप. यामुळे मराठीत ओसीआरमध्ये अनेक प्रमाद दिसून येतील व बिनचूकपणाचे प्रमाण खाली येईल. 'र' सारख्या अक्षराची खाली येणारी शेपटी झिजलेली असेल तर तो अर्धा 'ग' होईल. किंवा ध, भ किंवा थ मधील वरचे गोळे झिजले असतील तर अनुक्रमे ते घ, म आणि य होतील. स अक्षराच्या पोटातील आडवी रेघ झिजली असेल तर स चा रा होईल. झिजलेल्या टाईपात छापला गेलेला मजकूर हा ओसीआरसाठी एक आव्हान ठरेल यात शंका नाही.

मराठी ओसीआर आणि राज्य सरकार 

मराठी ओसीआर साठी चांगले सॉफ्टवेअर उपलब्ध होणे ही राज्य सरकारचीही गरज असणार यात शंका नाही. कारण १९६० किंवा तत्पूर्वीपासूनची गॅझेटसची पाने जर सर्चेबल करावयाची असतील तर ओसीआरला पर्याय नाही. ओसीआर उपलब्ध झाल्यास कितीतरी कागदपत्रे पुन्हा टाईप करावी न लागता केवळ स्कॅन करून उपलब्ध होऊ शकतील. ओसीआरसाठीचे संशोधन आय.आय.टी. तसेच केंद्र सरकारच्या सीडॅक व तत्सम संस्थांमध्ये चाललेले असले तरी तेथे सर्व भारतीय भाषांचा विचार केला जात असतो. मराठी ही त्यातील एक भाषा असते. राज्य सरकारने मराठी ओसीआर साठी तातडीने एक अभ्यास गट नेमणे व त्या अभ्यास गटाला संशोधनासाठी व ओसीआर विकासासाठी साधनसामुग्री उपलब्ध करून देणे अत्यावश्यक आहे. महाराष्ट्रात आज अनेक ठिकाणी संगणकविषयक उच्च शिक्षण देणार्‍या संस्था आहेत. त्यांनीही मराठी युनिकोड व ओसीआर चा अभ्यास करणारे सेल स्थापन करावयास हवेत. मराठी हस्ताक्षराचे ओसीआर करण्याच्या विषयात मराठी कॅलिग्राफीसाठी प्रसिद्ध असलेले कै. र.कृ. जोशी यांचेही महत्वाचे योगदान आहे. आजच्या घडीला अमेरिकेत न्युयॉर्कच्या बफेलो विद्यापीठात देवनागरी ओसीआर साठी सातत्याने संशोधन करणारे एक स्वतंत्र केंद्र (Center of Excellence for Document Analysis and Recognition (CEDAR) आहे. त्याची माहिती जिज्ञासूंना http://www.cedar.buffalo.edu/script/Doverview.html ह्या संकेतस्थळावरून घेता येईल. भारताबाहेर देवनागरी ओसीआरसाठी काम करणार्‍या बफेलो विद्यापीठासारख्या इतरही काही संस्था व व्यक्ती आहेत. महाराष्ट्र सरकारने व मराठीशी संबंधित महामंडळांनी ह्या सर्वांशी सतत संपर्कात असायला हवे.

जगात ३० कोटी लोकांना ओसीआरची प्रतिक्षा 

आजमितीस हिंदी, मराठी, संस्कृत ह्या तीन मुख्य भाषांशी संबंधित जगातले ३० कोटी लोक देवनागरी ओसीआरची प्रतिक्षा करीत आहेत. हिंदी हा त्यातला सर्वांत मोठा घटक असला तरी मराठी ही जगातील १५ व्या क्रमांकाची भाषा आहे. महाराष्ट्र हा जगातल्या कितीतरी देशांच्या तोडीचा आहे. सुवर्ण महोत्सवी वर्षांत पदार्पण करणार्‍या महाराष्ट्राकडूनही जगातले हे ३० कोटी लोक अपेक्षा ठेवून आहेत. मराठी व देवनागरी ओसीआर साठी आपले योगदान देणे हे महाराष्ट्रानेही आपले एक कर्तव्य मानायला हवे.