महाराष्ट्र राज्य सरकारचे ' गॅझेट' आणि ' गॅझेटियर्स ' असे दोन वेगळे उपक्रम आहेत. इंग्रजी शब्दकोशातही हे दोन वेगळे शब्द आहेत. Gazette ह्या शब्दाचा अर्थ ऑक्सफर्ड शब्दकोशात a journal or newspaper, especially the official journal of an organization or institution असा दिलेला आहे.ब्रिटीशांनी Gazette ह्या शब्दाचा वापर क्रियापद म्हणूनही रूढ केला. सरकारची अधिकृत धोरणे व वेळोवेळी होणारे शासकीय निर्णय यांची नियमित माहिती देणारे नियतकालिक म्हणून ब्रिटीशांनी Gazette हा शब्द प्रथम ब्रिटनमध्ये रूजवला. पुढे दीडशे वर्षे राज्य करताना भारतात आणि भारताच्या विविध राज्यांमध्ये 'Gazette म्हणजे सरकारी निर्णयांची नोंद व माहिती अधिकृतपणे देणारे नियतकालिक ' हा अर्थ ब्रिटीशांनीच दिला. तो आजही रूढ आहे.
Gazetteer हा शब्द गॅझेटपेक्षा थोडा वेगळा आहे. ऑक्सफर्ड शब्दकोशाने त्याचा अर्थ a geographical index or dictionary असा दिला आहे. अशी भौगोलिक सूची वा शब्दकोश मुख्यत्वे पत्रकारांसाठी उपलब्ध करण्याचा संदर्भही ऑक्सफर्डने नोंदवला आहे. इटालियन भाषेतही मूळ gazzettiere असा शब्द आहे, आणि त्याचा अर्थही ऑक्सफर्डने वर दिलेल्या अर्थासारखाच आहे. कँम्ब्रिज शब्दकोशात गॅझेटियरचा अर्थ 'a book or part of a book that contains a list of names of places, usually with some additional information' असा दिला आहे. आपल्या महाराष्ट्र राज्याचे गॅझेटियर्स हे कँम्ब्रिज शब्दकोशाने दिलेल्या अर्थाच्या खूपच जवळचे आहेत.
महाराष्ट्र राज्याचा भूगोल म्हंटला की पहिला शब्द पुढे येतो तो म्हणजे जिल्हा. खेरीज विदर्भ, मराठवाडा, खानदेश, पश्चिम महाराष्ट्र, कोकण अशीही प्रादेशिक पार्श्वभूमी दिसते.महाराष्ट्राच्या प्रत्येक जिल्ह्याची आपली म्हणावी अशी संस्कृती आहे. संस्कृती हा शब्द आभाळाएवढा मोठा. त्याखाली सर्वच बाबी येतात. जमिनीपासून वृक्षराईपर्यंत, माणसांच्या जातीजमातींपासून ते सण-उत्सव रूढींपर्यंत, शेती आणि पिकांपासून ते जंगलांपर्यंत, आणि डोंगर-दर्‍यांपासून ते नद्यांपर्यंत, नकाशांपासून ते तालुके आणि गावांपर्यंत सगळच त्यात येतं. ह्या सार्‍यांची ऐतिहासिक पार्श्वभूमीही त्यात अंतर्भूत असते. महाराष्ट्र राज्य सरकारच्या गॅझेटियर विभागाने जी जिल्हा गॅझेटियर्स पुस्तक रूपाने प्रकाशित केली आहेत त्यात हे सारं आहे. थोडक्यात, महाराष्ट्राच्या एखाद्या जिल्ह्याचा ज्ञानकोश तुम्हाला संदर्भासाठी किंवा अभ्यासासाठी हवा असेल तर गॅझेटियरला कोणताही पर्याय नाही.
महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांच्या गॅझेटियरची खरी सुरूवात केली ती ब्रिटीशांनी. भारतातील पोस्ट खाते, तार सेवा वगैरे सुविधा ह्या ब्रिटीशांची देणगी म्हणून मानल्या जातात. गॅझेटियर देखील ब्रिटीशांचीच देणगी आहे. १८८० साली खानदेश चे गॅझेटियर प्रकाशित झाले.
इ.स. १८७४ साली ब्रिटीशांनी महाराष्ट्राच्या गॅझेटियरचे काम सुरू केले अशी माहिती महाराष्ट्र गॅझेटियर विभागाने त्यांच्या अधिकृत संकेतस्थळावर दिली आहे. अधिक माहितीwww.maharashtra.gov.in/english/gazetteer ह्या पत्त्यावर उपलब्ध आहे. १८८० साली खानदेशाचे गॅझेटियर ब्रिटीशांनी प्रकाशित केले. नोव्हेंबर १८८२ मध्ये ठाणे जिल्हा गॅझेटियर भाग १, भाग २ व भाग ३ असे तीन भागात प्रकाशित झाले. ठाणे जिल्ह्याची एवढी बारीक सारीक माहिती अन्यत्र कुठेही मिळणार नाही. उदाहरणच घ्यायचं तर आपण त्या काळच्या म्हणजे १८८० सालच्या पोस्ट ऑफिसेसचं घेऊ. त्या संदर्भातील ही काही मनोरंजक माहिती पहाः ठाणे हे पुण्याच्या पोस्टल डिव्हीजनचा भाग होते. कुर्ला ते बेलापूर आणि उरण, कर्जत, माथेरान ते वांद्रे हा भाग ठाणे जिल्ह्यात येत होताच, पण त्याच बरोबर तारापूर आणि उंबरगाव (आता गुजरात मध्ये)देखील ठाणे जिल्ह्यात येत असे. माथेरान येथील पोस्ट ऑफिस तेव्हाही होते. पावसाळ्यात ते बंद असे. पावसाळ्यात येणारी पत्रे कर्जत पोस्टातील दोन पोस्टमन तेव्हा माथेरानला नेऊन देत असत. ह्या पोस्टमनचा तेव्हाचा पगार महिन्याला रू.८/- ते रू.१०/- (अक्षरी रूपये आठ ते रूपये दहा फक्त) एवढा होता. ठाण्याला पोस्टाचे जे मुख्य वितरण कार्यालय होते त्याचे प्रमुख पोस्टमास्तर यांचा मासिक पगार रू.१००/- होता. पनवेल, उरण आणि बेलापूरचे टपाल मुंबईहून जलमार्गाने (फेरी स्टीमर्सने) पाठवले जात असे. पोस्टाची ही जशी बारीक सारीक माहिती आहे, तशीच माहिती जंगलांची,रस्त्यांची, बंदरांची, उद्योगधंद्यांची, खनिजांची, जाती-धर्मांची, आरोग्य सेवेची, न्यायालयांची, जमिन-महसूलाची, लोकसंख्येची, गावागावांची वगैरे आहे. १८८० साली चेंबूर गावाची लोकसंख्या १५९१ होती, तर भांडुप गावाची लोकसंख्या ८८४ होती हे वाचलं की मनोरंजन होतं.
ब्रिटीशांनी १८७४ ते १९१३ ह्या काळात वेगवेगळ्या जिल्ह्यांची गॅझेटियर्स पुस्तकरूपाने प्रकाशित करण्याचा सपाटा लावला. वर्धा, मुंबई, रत्नागिरी, नाशिक, सातारा, सोलापूर, पुणे,अहमदनगर, कोल्हापूर, बुलढाणा, भंडारा, नागपूर, अमरावती, अकोला, यवतमाळ, औरंगाबाद ह्या जिल्ह्यांच्या गॅझेटियर्सचा त्यात समावेश आहे. राज्य करताना लागणारी महत्वाची माहिती ह्या गॅझेटियर्समधून त्यांना आणि इंग्लंडहून येणार्‍या त्यांच्या नव्या अधिकार्‍यांना तयार मिळत असे. ब्रिटीशांनी गॅझेटियर्सचा वापर केला तो मुख्यत्वे असा. ही सारी जुनी गॅझेटियर्स आज www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer ह्या वेबसाईटवर वाचण्यासाठी मोफत उपलब्ध आहेत.
देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरच्या काळात १९५४ च्या सुमारास राज्य सरकारने गॅझेटियरकडे पुन्हा लक्ष दिले. १९५४ मध्ये पुणे जिल्हा अद्यावत माहितीसह गॅझेटियर स्वरूपात ग्रंथ रूपाने उपलब्ध झाला. ब्रिटीशांचं जुन्या माहितीचं गॅझेटियर आणि आपल्या सरकारचं नव्या माहितीचं (पण साधारणतः त्याच सविस्तर ढाच्याची माहिती) गॅझेटियर यातून खूपच मोलाची माहिती विद्यार्थी, अभ्यासक, संशोधक आणि जिज्ञासूंना उपलब्ध झाली. १९५४ ते आजतागायत गॅझेटियरचं हे काम सतत चालू आहे. ब्रिटीशांनी केवळ इंग्रजी भाषेतून गॅझेटियर्स प्रकाशित केली. मात्र, स्वातंत्र्य काळानंतर आपल्या राज्य सरकारांनी मराठी भाषेतूनही गॅझेटियर्स प्रकाशित केली आहेत. राज्य सरकारने ह्या संदर्भ ग्रंथांना विशेष महत्व दिलं, त्यासाठी एक स्वतंत्र संचालनालय स्थापन केलं ही समाधानाची बाब म्हणायला हवी. पुण्यासह जवळ जवळ सर्वच जिल्ह्यांचे नवे जिल्हा गॅझेटियर्स आज पुस्तक व ईबुक रूपाने उपलब्ध झाले आहेत. वर दिलेल्या वेबसाईटवरही ते संदर्भासाठी मोफत उपलब्ध आहेत. गेल्या काही वर्षांत काही नवे जिल्हे जन्माला आले, काहींची पुनर्रचना झाली. हे बदल आणि सातत्याने उपलब्ध होणारी नवी माहिती यांचा वेग प्रचंड आहे. माहितीच्या त्या वेगाशी जुळवून नवनव्या व सुधारित गॅझेटियर्सची निर्मिती करणे हे एक प्रचंड आव्हान आहे. खेरीज हे सारे ज्ञान माहिती तंत्रज्ञानाने उपलब्ध केलेल्या सुविधा वापरून जगासाठी उपलब्ध करणे हे आणखी वेगळे आव्हान आहे. गॅझेटियर विभागाने जिल्हा गॅझेटियर्सच्या ईबुक्सच्या सीडीज उपलब्ध केल्या आहेत. वेबवर अस्तित्व निर्माण केले आहे. त्यामुळेच माहितीच्या त्या खजिन्यात किती दम आहे हे जनसामान्यांपर्यंत पोहोचू लागले आहे. जिल्हा गॅझेटियर्स प्रमाणेच महाराष्ट्र राज्यासंबंधी विविध वस्तुनिष्ठ माहिती देणारे इतरही अनेक ग्रंथ गॅझेटियर विभागाने प्रकाशित केले आहेत. संदर्भासाठी त्यांची उपयुक्तता अपरिमित आहे यात शंकाच नाही.
ज्यांना ह्या संबंधी अधिक माहिती हवी आहे त्यांनी डॉ. अरूणचंद्र पाठक, कार्यकारी संपादक व सचिव, महाराष्ट्र राज्य गॅझेटियर (दर्शनिका) विभाग, २७, बरजोरजी भरूचा मार्ग, फोर्ट,मुंबई ४०००२३ यांचेशी संपर्क साधावा. त्यांचा दूरध्वनी क्रमांक आहे २२६७८७७९.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा